بلاغت و دستور زبان فارسی
فاطمه هجری؛ امیر مومنی
چکیده
ایجاز از مباحث مهم در دانش معانی است و دو گونه دارد؛ ایجاز حذف و ایجاز قصر. این بحث در متون بلاغی چنان که باید تدوین و تشریح نشده و چارچوب نظری روشنی برای شناخت مفهوم آن به خواننده ارائه نشده است. دقیق نبودن نمونهها، تداخل مثالهای اطناب در ایجاز، درک نادرست از مفهوم «کوتاهی جمله»، محدود و تکراری بودن مثالها، زیادهگویی و ...
بیشتر
ایجاز از مباحث مهم در دانش معانی است و دو گونه دارد؛ ایجاز حذف و ایجاز قصر. این بحث در متون بلاغی چنان که باید تدوین و تشریح نشده و چارچوب نظری روشنی برای شناخت مفهوم آن به خواننده ارائه نشده است. دقیق نبودن نمونهها، تداخل مثالهای اطناب در ایجاز، درک نادرست از مفهوم «کوتاهی جمله»، محدود و تکراری بودن مثالها، زیادهگویی و تعدد نابجای عنوانها، و عربیمآبی و نامأنوسگرایی، از دلایل این امر است. افزون بر آن، بحث حذف در مبحث جملههای خبری نیز آمده است (حذف مسندالیه، مسند)؛ اما دربارۀ نسبت آن با ایجاز حذف سخنی نرفته است. مهمترین این کاستیها دقت نکردن در ارائۀ مثالهاست که بیشتر حاصل تداخل نمونههایی از هر دو نوع ایجاز، در نظر نگرفتن تمامی موارد حذف یا قصر است. اساسیتر اینکه بلاغتنویسان هر جملۀ کوتاهی را در زمرۀ ایجاز قصر قرار دادهاند، در حالی که دو شرط اصلی برای در زمرۀ ایجاز قصر قرار دادن جملههای کوتاه، مناسبت با تعریف ایجاز گنجاندن معانی بسیار در الفاظی اندک و وجود معانی مختلف و مکمل در جملههای کوتاهِ متعدد و پیدرپی است. برایناساس تشریح و نقد این پراکندگیها ضروری مینماید و میتواند افزون بر رفع کاستیهای مذکور، سبب انسجام مبحث ایجاز در متون بلاغی و بهرهوری بیشتر از آن شود. در مقالۀ حاضر کوشش شده است با بازخوانی تحلیلی-انتقادی آثار بلاغت نویسان فارسی در گذشته و امروز، به نقد مباحث مرتبط با ایجاز، پرداخته شود.
بلاغت و دستور زبان فارسی
محبوبه همتیان
چکیده
الگوی طراحی شده بر مبنای اقتضای حال نگاهی متفاوت به چراییِ کاربرد ساختهای زبانی و آرایههای بلاغی در کلام است. در این رویکرد چرایی و علت کیفیت یا چگونگی زبان بررسی و نقش اقتضائات عوامل گوناگون در این زمینه مطالعه میشود. و فراتر از دستور و بلاغت، ویژگیهای کلام و عوامل مؤثر در ایجاد آن و همچنین چگونگی ایجاد آن و چراییِ ویژگیهای ...
بیشتر
الگوی طراحی شده بر مبنای اقتضای حال نگاهی متفاوت به چراییِ کاربرد ساختهای زبانی و آرایههای بلاغی در کلام است. در این رویکرد چرایی و علت کیفیت یا چگونگی زبان بررسی و نقش اقتضائات عوامل گوناگون در این زمینه مطالعه میشود. و فراتر از دستور و بلاغت، ویژگیهای کلام و عوامل مؤثر در ایجاد آن و همچنین چگونگی ایجاد آن و چراییِ ویژگیهای کلام بررسی میشود.در این طرح با دیدی وسیع و بنیادی زمینههای مبنایی و مؤثر در ایجاد ویژگیهای ساختاری و زیباییشناسی زبان تبیین و این امکاناتِ بالفعل و بالقوه در زبان برای کشف و تبیین ویژگیهای کلام در نظر گرفته میشود و حتی گاهی در تحلیل محتوا و مفهوم آن نیز مؤثر است.این دیدگاه در واقع الگویی زبانی - شناختی است که علل وجود و ایجاد ویژگیهای زبان را در همۀ حوزههای زبانی و بلاغی بررسی میکند؛ این بررسی به حوزۀ صوری کلام محدود نمیشود؛ بلکه حوزۀ اصلی مطالعه در این نظریه نحوۀ کاربرد امکانات صوری زبان برای مفهومسازی و ایجاد و خلق معنا است. در واقع مطالعۀ ویژگیهای صوری و ظاهری زبان برای کشف معانی و مفاهیم کلام (هدف اصلی این دیدگاه)، از ملزومات و بهنوعی ضروریات تلقی میشود. این رویکرد بر کاربرد این امکانات زبانی متمرکز است. از سویی نقش آنها را در خلق معانی و مفاهیم بررسی میکند و از سوی دیگر نقش معانی و مفاهیم را در تعیین ویژگیهای ظاهری زبان تبیین میکند.
بلاغت و دستور زبان فارسی
نسیم عظیمیپور؛ علی محمدی
چکیده
لطایف فی الاصول (تاریخ تألیف: 696 هجری قمری) از محمد بن محمد مرغینانی معروف به شمس دبیران کهنترین دانشنامۀ منظوم فارسی است که به دست ما رسیده است. این منظومۀ 4897 بیتی در دو موضوعِ اصلی «علم اصول» (شامل معرفت صفات و افعال حق و نبوّت انبیا) و «اصول اشعار» (شامل صنایع ادبی، عروض و قافیۀ فارسی) سروده شده است. مؤلف که از ادبا و علمای ...
بیشتر
لطایف فی الاصول (تاریخ تألیف: 696 هجری قمری) از محمد بن محمد مرغینانی معروف به شمس دبیران کهنترین دانشنامۀ منظوم فارسی است که به دست ما رسیده است. این منظومۀ 4897 بیتی در دو موضوعِ اصلی «علم اصول» (شامل معرفت صفات و افعال حق و نبوّت انبیا) و «اصول اشعار» (شامل صنایع ادبی، عروض و قافیۀ فارسی) سروده شده است. مؤلف که از ادبا و علمای اهل سنّتِ ماوراءالنهر بوده، این منظومه را پس از اقامت دهساله در آسیای صغیر در سنین پیری برای ارشاد فرزندان خویش ساخته و به وزیر مقتدر ایلخانی، صدرالدین احمد خالدی زنجانی ملقّب به صدر جهان (متوفی رجب 697) تقدیم داشته است. در مقالۀ حاضر یگانه نسخۀ خطی این کتاب که به خط شاعر است، خود شاعر، مهدیالیه کتاب و موضوعات و علوم مطروحه در آن معرفی شده است. لطایف فی الاصول مرجعی است برای آگاهی از تنوّعات نسبی و سنن گاه متفاوت در طبقهبندی علوم، بهویژه علوم دینی، و سیر تحوّلات آن در میان دانشمندان اسلامی. تمرکز این مقاله اما بر وجوه ادبی متن است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
سیدعلی سینا رخشنده مند؛ علیرضا فولادی
چکیده
از جمله آرایهها و ترفندهای ادبی که از پیشینه و قدمت دیرینهای برخوردار است و با دستهبندیها، عناوین و نامگذاریهای مختلفی در کتابهای بلاغی عربی و فارسی ارائه شده «ردالعجز علی (الی) الصدر» یا «رد الصدر الی (علی) العجز» است. بهکارگیری «الی» به جای «علی» و جایگزینی «الصدر» به جای «العجز»، باعث ...
بیشتر
از جمله آرایهها و ترفندهای ادبی که از پیشینه و قدمت دیرینهای برخوردار است و با دستهبندیها، عناوین و نامگذاریهای مختلفی در کتابهای بلاغی عربی و فارسی ارائه شده «ردالعجز علی (الی) الصدر» یا «رد الصدر الی (علی) العجز» است. بهکارگیری «الی» به جای «علی» و جایگزینی «الصدر» به جای «العجز»، باعث شده است آنچه به زعم دستهای از کتابهای بلاغی تحت عنوان «رد العجز علی الصدر» آمده است، بهباور گروهی دیگر بر عکس -یعنی ردالصدر الی العجز- باشد. بلاغتپژوهان فارسی، منبع این اختلاف نظر را متوجه شمس قیس رازی مؤلف المعجم میدانند؛ بدین سبب، گروهی بهپیروی و انقیاد و دستهای دیگر به انتقاد و نقد نظر ایشان پرداختهاند؛ از همین روی این نوشتار -که با روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده برآن است تا با بازبینی سیر تاریخی و تطور این صنعت ادبی و اهمیت آن در اهمّ کتابهای بلاغی عربی- فارسی بهگونهای ویژه به اختلاف نظر در مورد بهکارگیری «علی» و «الی» بپردازد و این گونه مشخص خواهد شد که خاستگاه اولیه و منشأ این اختلاف نظرها- برخلاف آنچه که در کتابهای بلاغی فارسی بیان شده است- از بلاغت عربی و توسط سکاکی، نشأت گرفته است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
سعید شفیعیون
چکیده
موقوفالمعانی یکی از آرایههای ادبی است که هنوز به درستی مورد بررسی قرار نگرفته است. وسعت دامنه و نقشی که به عنوان هنرسازه در ساخت چند قالب و گونه ادبی دارد و نیز کارکردش در تعلیق سخن آن را به تعدادی از صنایع و انواع ادبی پیوند میزند. در این میان برخیشان مانند «تضمین» و «مُدرج» و «زشت و زیبا» زیرقسمهای موقوفالمعانی ...
بیشتر
موقوفالمعانی یکی از آرایههای ادبی است که هنوز به درستی مورد بررسی قرار نگرفته است. وسعت دامنه و نقشی که به عنوان هنرسازه در ساخت چند قالب و گونه ادبی دارد و نیز کارکردش در تعلیق سخن آن را به تعدادی از صنایع و انواع ادبی پیوند میزند. در این میان برخیشان مانند «تضمین» و «مُدرج» و «زشت و زیبا» زیرقسمهای موقوفالمعانی به حساب میآید و برخی هم مانند «استدراک» و متفرّعاتش با موقوفالمعانی در تعدادی ویژگیهای مهم همپوشانی دارد، که ما از آن با عنوان آرایههای همسنگ یاد میکنیم. نظر به این که موقوف در ادب پارسی مانند بسیاری از آرایههای ادبی، سابقه استعمال در ادب عربی دارد و بسیار هم متأثر از دیدگاه بلاغیّون ادب عربی است، در پژوهش حاضر پیش از بررسی آرای بلاغی ادیبان فارسی، به تتبع در منابع بلاغی عربی هم پرداخته شده است. با این توضیح که موقوف المعانی در غالب منابع کهن عربی با عنوان «تضمین» شناخته میشده و جزو عیوب قافیه مورد بررسی قرار میگرفته است؛ در حالی که بخشی از آن در غالب کتابهای بلاغی فارسی عیب نبوده و حتی جزو محسّنات شعر به شمار میآمده است. این تحقیق به دنبال تعریف و ماهیتسنجی دقیقتری از این صنعت بلاغی است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
محمدحسن جلالیان
چکیده
شاهنامه یکی از مفصلترین آثار زبانی سدههای نخستین رسمیّت و رواج زبان فارسی دری پس از اسلام است. این گنجینۀ گرانبها حاوی شواهد اصیل و قابل اعتماد از عناصر زبان فارسی این دوره و در بردارندۀ کلیدهای بسیاری در گشودن مسایل ناشناختۀ زبان فارسی دری و پیشینۀ آن، فارسی میانه، است. متقابلاً در این اثر به سبب کهنگی زبان آن، نکاتی هست که جز از ...
بیشتر
شاهنامه یکی از مفصلترین آثار زبانی سدههای نخستین رسمیّت و رواج زبان فارسی دری پس از اسلام است. این گنجینۀ گرانبها حاوی شواهد اصیل و قابل اعتماد از عناصر زبان فارسی این دوره و در بردارندۀ کلیدهای بسیاری در گشودن مسایل ناشناختۀ زبان فارسی دری و پیشینۀ آن، فارسی میانه، است. متقابلاً در این اثر به سبب کهنگی زبان آن، نکاتی هست که جز از طریق شناخت زبان فارسی میانه و سایر زبانهای دورۀ میانه و دورۀ باستانی قابل دریافت نیستند. در این نوشتار به سه واژۀ «شاد»، «می» و «پشیمان شدن» در شاهنامه پرداخته شده و با استفاده از شواهد درونی این اثر و نیز برخی شواهد سایر متون فارسی و همچنین قراینی از زبانهای باستانی معانی متفاوتی برای دو واژۀ نخست و ساخت کمترشناختهشدهای برای توجیه کاربردی خاص از مورد سوم در زبان فارسی دری ارائه شده است. معنای پیشنهادشده برای «شاد»، «توانگر و ثروتمند و برخوردار» است. واژۀ «می» صورت اصیل فارسی میانۀ «مغاک» دانسته شده و «پشیمان شدن» در کاربردهای خاص از گونۀ افعال غیرشخصی به شمار آمده است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
حمید جعفری قریه علی
چکیده
«پنج نمایشنامه» نوشتۀ میرزا آقا تبریزی از نخستین نمایشنامههای ادب فارسی است که اوضاع نابسامان و ناگوار دورۀ ناصری را با انشایی آمیخته به طنز نشان میدهد. این نمایشنامهها با وجود نداشتن وحدت زمان، مکان و موضوع بهدلیل دربرداشتن برخی از حقایق تاریخی اهمیّت دارند. جایگاه و اعتبار عنصر گفتوگو در نمایشنامهها از عوامل تأثیرگذار ...
بیشتر
«پنج نمایشنامه» نوشتۀ میرزا آقا تبریزی از نخستین نمایشنامههای ادب فارسی است که اوضاع نابسامان و ناگوار دورۀ ناصری را با انشایی آمیخته به طنز نشان میدهد. این نمایشنامهها با وجود نداشتن وحدت زمان، مکان و موضوع بهدلیل دربرداشتن برخی از حقایق تاریخی اهمیّت دارند. جایگاه و اعتبار عنصر گفتوگو در نمایشنامهها از عوامل تأثیرگذار بر بسامد حضور تعابیر عامیانه در این نوع ادبی است. در متون ادبی مردمپسند، سازههای دستوری و واژگانی زبان عامّه که بهدلیل برجستگی، کانونی میشوند، با توجّه به قابلیّتهای خود، تصاویری از واقعیّتهای اجتماعی را که مورد انتقاد نویسنده است، گاه با صراحت و زمانی با کنایه ترسیم میکنند. در این پژوهش که به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است، واژهها و تعابیر فرهنگ عامه که ظرفیّت نمایشی روایتها را بالا میبرند و در انعکاس اوضاع اجتماعی کارایی دارند، بررسی میشود. براساس یافتههای این پژوهش در نمایشنامههای میرزاآقا تبریزی، عناصردستوری شدّتبخش، کنایات، صفات، قیدها و برخی از افعالی که خاستگاه اجتماعی آنها فرهنگ عامّه است یا بسامد آنها در تداول عامّه بیشتر است، حضوری چشمگیر دارند و بهدلیل شفّافیت و قدرت القایی در بسترسازی برای اجرای نمایشنامهها، یاریگر نویسندهاند. این واحدهای زبانی در بازگویی موضوعات فرهنگی و اجتماعی نیز نقشی تعیینکننده دارند. به همینروی میتوان گفت گزینش واژه های نشاندار زبان عامّه در «پنج نمایشنامه از میرزاآقاتبریزی» عامدانه بوده و حضور هدفمند آنها به گزارش روایات، بازتاب انتقادات اجتماعی و بیان شیوای نویسنده جهت داده است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
محمدعلی موسی زاده؛ محمد طاهری خسروشاهی
چکیده
بر اساس شواهد تاریخی و مستندات فرهنگی، سرزمین قفقاز، دارای اشتراکات تاریخی و پیوندهای فرهنگی دیرینهای با ایران و مردمان آن است. یکی از این حوزههای مشترک که تأثیرات دو سویة فراوانی از روابط فرهنگی و تاریخی ایرانیان و ملّت قفقاز، در روزگاران دراز پدید آورده است، مسائل ادبی و حوزة تتبّعات شعری و تحقیقات مربوط به زبان و ادبیات است. ...
بیشتر
بر اساس شواهد تاریخی و مستندات فرهنگی، سرزمین قفقاز، دارای اشتراکات تاریخی و پیوندهای فرهنگی دیرینهای با ایران و مردمان آن است. یکی از این حوزههای مشترک که تأثیرات دو سویة فراوانی از روابط فرهنگی و تاریخی ایرانیان و ملّت قفقاز، در روزگاران دراز پدید آورده است، مسائل ادبی و حوزة تتبّعات شعری و تحقیقات مربوط به زبان و ادبیات است. بررسیهای نقدشناختی آثار گویندگانی چون نظامی گنجهای، خاقانی شروانی، مجیر بیلقانی، واله داغستانی و ... نشان میدهد که زبان شعری این سخنوران، نمیتواند با این شاعران آغاز گردد و در سخن همانها به اوج پختگی برسد. بیگمان در این میان، سنت و سابقهای در کار بوده و صد هزار دریای هنر و فضیلت پیش از آن دست در کار آفرینش هنری بوده است تا بزرگانی چون خاقانی و نظامی و مجیر از میان آنها سر برآورند. در این میان، یکی از شاخههای مهم جریان زبان و ادب فارسی در قفقاز، تألیف کتابهای دستور زبان و لغتنامه های فارسی است. نگاهی به سیر تاریخی تدوین و تألیف این کتابها نشان میدهد که پیشگامان تألیف کتابهای فرهنگ لغات و دستور زبان فارسی، نویسندگان قفقاز بودهاند. در تاریخ تدوین کتابهای دستور زبان، سرزمینهای قفقاز نقش بسیار مهمی دارند. این سرزمین یا خاستگاه مادری مؤلفان کتابها بودهاند و یا پذیرنده مؤلفانی غیربومی که در آن ناحیت ساکن شدهاند. ما در این مقاله ابتدا نگاهی کلّی به تاریخ دستورنویسی و لغتنامهنگاری در قفقاز میکنیم و سپس با رعایت اختصار و ایجاز، به معرفی چند تن از مؤلفان کتابهای لغت و دستور زبان فارسی می-پردازیم.
بلاغت و دستور زبان فارسی
شیرزاد طایفی؛ مهدی رمضانی
چکیده
از جمله موضوعاتی که شاعران و نویسندگان در آثار خود با آن مضمونآفرینی کردهاند، مربوط به بازی شطرنج است. این بازی چون در ادوار مختلف اشکال گوناگونی داشته، اغلب کسانی که با متون ادبی فارسی سروکار داشتهاند، از آن جمله شارحان، با نادیدهگرفتن این امر و صرفاً بر اساس شکل امروزی آن، به فهم، شرح و توضیح متون مرتبط پرداختهاند. از جملۀ ...
بیشتر
از جمله موضوعاتی که شاعران و نویسندگان در آثار خود با آن مضمونآفرینی کردهاند، مربوط به بازی شطرنج است. این بازی چون در ادوار مختلف اشکال گوناگونی داشته، اغلب کسانی که با متون ادبی فارسی سروکار داشتهاند، از آن جمله شارحان، با نادیدهگرفتن این امر و صرفاً بر اساس شکل امروزی آن، به فهم، شرح و توضیح متون مرتبط پرداختهاند. از جملۀ این موارد، یکی دانستن «حصن»(=قلعه) با مهرۀ «رخ» است. این پژوهش با بهرهگیری از روش توصیفی- تحلیلی مبتنی بر استقراء، و تتبع در متون کهن فارسی، در پی اثبات تفاوت این دو عنصر در بازی شطرنج است. دستاوردهای پژوهش نشان میدهد که «حصن»، جایگاهی در صفحه شطرنجهای رومی بوده، و با مهرۀ «رخ» تفاوتهای بارزی داشته است. با مغفولماندن این موضوع، برخی از شارحان در شرح متون مربوط به این بازی، دچار لغزش شده و از رخ، تحت عنوان «حصن»(قلعه) یاد کردهاند که این امر خود، باعث بیراههرفتن در شرح اصطلاحات، تعابیر، و در نهایت دورشدن از اغراض شاعران و نویسندگان شده است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
یوسف اصغری بایقوت
چکیده
شکی در این نیست که بخشی از بنمایههای صور خیال شاعران و نویسندگان، تحت تأثیر محیط و قلمرو جغرافیایی آنها شکل میگیرد و به نوعی در آثار ادبی آنها انعکاس و بازتاب مییابد. این تأثیرپذیری در نویسندگان و شاعران با توجه به روحیّۀ لطیف و حسّاسی که دارند، بیشتر از دیگران بوده است. بر این اساس، پژوهش حاضر در پی پاسخ بدین سؤال است که آیا ...
بیشتر
شکی در این نیست که بخشی از بنمایههای صور خیال شاعران و نویسندگان، تحت تأثیر محیط و قلمرو جغرافیایی آنها شکل میگیرد و به نوعی در آثار ادبی آنها انعکاس و بازتاب مییابد. این تأثیرپذیری در نویسندگان و شاعران با توجه به روحیّۀ لطیف و حسّاسی که دارند، بیشتر از دیگران بوده است. بر این اساس، پژوهش حاضر در پی پاسخ بدین سؤال است که آیا خاقانی شروانی نیز از زبان و فرهنگ محیط زندگی خود، آذربایجان، تأثیر و تأثر پذیرفته است؟ سرزمینی که خاقانی در آن رشد و زندگی کرده است، علاوه بر وجود اقوامِ تُرک در آن، خود نیز تحت حکومت فرمانروایان تُرک اداره میشده است. پژوهش نشان میدهد که زبان ترکی و محیط و فرهنگ آذربایجان به انحای مختلف در آثار خاقانی بازتاب یافته است؛ علاوه بر حضور مستقیم تعداد بیشماری از لغات ترکی، تمثیلات و کنایات ترجمهشده از ترکی، باورها و اعتقادات مردمی و محیط آذربایجان در آثار شاعر تأثیر جدّی نهاده و مبنای خلق بسیاری از مضامین و تصاویر شعری وی شده است تا حدی که بدون توجه بدین امر، بخشی از ظرایف و مفاهیم ابیات دیوان خاقانی بهدرستی قابلدرک و تبیین نیست.
بلاغت و دستور زبان فارسی
محمد خاکپور
چکیده
اعتقاد به اصالت «لفظ» یا «معنا» یکی از موضوعات بحثانگیز در سنّت ادبی و بلاغی ما بوده است؛ اینکه در شکلگیری آثار هنری، باید اعتبار و برجستگی را از آنِ شکل و صورت دانست یا محتوا، در طول اعصار و قرون، بحث درازدامنی را در میان طرفداران این دو دیدگاه به بار آورده است. این کشمکش پایانناپذیر در عصر صفویّه یعنی دورۀ اوج و شکوفایی ...
بیشتر
اعتقاد به اصالت «لفظ» یا «معنا» یکی از موضوعات بحثانگیز در سنّت ادبی و بلاغی ما بوده است؛ اینکه در شکلگیری آثار هنری، باید اعتبار و برجستگی را از آنِ شکل و صورت دانست یا محتوا، در طول اعصار و قرون، بحث درازدامنی را در میان طرفداران این دو دیدگاه به بار آورده است. این کشمکش پایانناپذیر در عصر صفویّه یعنی دورۀ اوج و شکوفایی نقد ادبی و دانش سبکشناختی با نکتهسنجی و دقت نظر و عمق دانش ناقدان ادبی تداوم مییابد؛ علاوه بر آن در شعر سبک هندی نیز که یکی از مهمترین عرصههای مباحث بلاغی، نقد ادبی و سبکشناسی بوده است، در کنار بسیاری از مسائل جدّی و تازۀ ادبی، توجّه به اصالت «لفظ» یا «معنا» جلوۀ ویژهای دارد. اگر در اشعار صائب، بلیغترین شاعر سبک هندی، مفاهیمی چون «لفظ پاکیزه»، «لفظ غریب»، «لفظ پرداخته»، «معنی تازه»، «معنی نازک»، «معنی بیگانه»، «معنی رنگین» و «توأمانی لفظ و معنی» با بسامد بسیار بالایی دیده میشود، گذشته از اهمیّت موضوع برای شاعر، نباید از مضمونسازی و ایجاد روابط تناظری پیچیده و اعجابآور او با این مفاهیم غافل باشیم. این پژوهش ضمن اشاره به سابقۀ بحث اصالت «لفظ» یا «معنا»، تحلیلی است از رویکرد سهگانۀ صائب در این موضوع که اغلب از خلق مضمونهای غریب و باریک خالی نیست.
بلاغت و دستور زبان فارسی
سعید کریمی قره بابا
چکیده
بازیهای هنری با واژهها یکی از نقاط ثقل جمالشناسی شعر نظامی است. بخش چشمگیری از این بازیهای هنری در خمسه با نام شخصیتهای داستانی صورت گرفته است. نظامی با چهلویک نامواژه در مجموع حدود چهار صد بار، بازی هنری ترتیب داده است. بیشترین تعداد بازیها با نامهای شیرین، شکر، ماهان، شبدیز، گور (بهرام) و لیلی انجام شده است. ...
بیشتر
بازیهای هنری با واژهها یکی از نقاط ثقل جمالشناسی شعر نظامی است. بخش چشمگیری از این بازیهای هنری در خمسه با نام شخصیتهای داستانی صورت گرفته است. نظامی با چهلویک نامواژه در مجموع حدود چهار صد بار، بازی هنری ترتیب داده است. بیشترین تعداد بازیها با نامهای شیرین، شکر، ماهان، شبدیز، گور (بهرام) و لیلی انجام شده است. ایهام تناسب، جناس تام، جناس زائد، تکرار، ایهام، جناس اشتقاق و شبهاشتقاق، جناس لاحق و جناس اختلاف در مصوت بلند (به ترتیب از بیشترین به کمترین) آرایههای ادبیای هستند که نظامی با بهرهگیری از آنها بازیهایی هنری با نامواژهها راه انداخته است. این تحقیق که به روش تحلیل محتوا صورت گرفته است میکوشد تا ظرافتهای رفتار نظامی را با نامواژهها بررسی نماید و از این طریق، جلوهای از هنر و تواناییهای او را آشکار سازد. نظامی علاوه بر آفرینش زیباییهای شاعرانه، اهداف دیگری را نیز از بازیهای هنری با نامواژه شخصیتهای داستانی دنبال میکند. تقویت فضای داستانی و نقب زدن به درون شخصیتها و جلب توجه مخاطب به رفتار آنها برخی از مقاصدی است که نظامی در این هنرنماییها بدانها میاندیشیده است. هر چند ظاهر امر چنین نشان میدهد که شاعر در بسیاری از موارد، آگاهانه با نامواژهها بازی کرده است اما گاه این شگرد، چنان طبیعی و خوش افتاده است که خواننده بدون تأمل مضاعف به آن پی نمیبَرَد. بسامد بالای بازیهای شاعرانه با نامواژهها، یکی از ویژگیهای برجسته سبکی را در داستانسرایی نظامی رقم زده است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
تمنا گل بابائی اصل؛ محمد غلامرضایی؛ احمد خاتمی؛ رقیه صدرایی
چکیده
شعر تجلیگاه تصویرهای شاعرانه و هنری است. این تصویرها با استفاده از علم بیان و شگردها و ابزارهای گوناگون آن شکل میگیرد. شاعر عارف با این تصویرها، تجارب عرفانی و مقدمات آن را بازآفرینی میکند. از مهمترین ابزارهای این بازآفرینی در ذهن شاعران عارف ازجمله عطار نیشابوری، «تشبیه»، «استعاره» و «تلمیح» است. او در منطقالطیر ...
بیشتر
شعر تجلیگاه تصویرهای شاعرانه و هنری است. این تصویرها با استفاده از علم بیان و شگردها و ابزارهای گوناگون آن شکل میگیرد. شاعر عارف با این تصویرها، تجارب عرفانی و مقدمات آن را بازآفرینی میکند. از مهمترین ابزارهای این بازآفرینی در ذهن شاعران عارف ازجمله عطار نیشابوری، «تشبیه»، «استعاره» و «تلمیح» است. او در منطقالطیر که داستان سفر معنوی مرغان است، برای بیان تجربۀ عرفانی و مقدمات آن، تشبیه را بارها به کار برده و آن را با تلمیح ترکیب کرده است. در مقالۀ حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و مروری، ضمن معرفی این ابزارها نشان خواهیم داد که وی در بیان تجارب عرفانی و مقدمات آن از این شگردهای ترکیبی چگونه بهره برده است. در شعر عرفانی، شاعر به دنبال آرایش کلام نیست بلکه یکی از هدفهای اصلی او بیان تجارب و مکاشفات عرفانی و درونی و مقدمات آن است، به همین سبب تصاویر شعری او متأثر از نگرش دینی و عرفانی اوست. بیشتر تشبیهات و تلمیحات شعر عطار با آیات و قصص قرآن و شخصیتهای دینی، قرآنی و احادیث و موضوعات دینی مرتبط است و این نشان از تأثیر عمیق دین و عرفان بر سبک شعری و بلاغت گفتار او دارد.
بلاغت و دستور زبان فارسی
محمدحسن جلالیان
چکیده
زبانهای زنده همواره ناگزیر از تولید کلمات جدید هستند. یکی از فرایندهای واژهسازی در برخی از زبانها ترکیب عناصر بسیط یا مشتقّ با یکدیگر و ایجاد واژۀ مرکّب است. از آنجا که کلمات بسیط و فرایند اشتقاق تنها بخشی از نیاز واژگانی را برآورده میکند، گویشوران زبان همواره ناگزیر از ساخت کلمات مرکّب با استفاده از عناصر موجود و الگوهای ...
بیشتر
زبانهای زنده همواره ناگزیر از تولید کلمات جدید هستند. یکی از فرایندهای واژهسازی در برخی از زبانها ترکیب عناصر بسیط یا مشتقّ با یکدیگر و ایجاد واژۀ مرکّب است. از آنجا که کلمات بسیط و فرایند اشتقاق تنها بخشی از نیاز واژگانی را برآورده میکند، گویشوران زبان همواره ناگزیر از ساخت کلمات مرکّب با استفاده از عناصر موجود و الگوهای ترکیبی آن زبان هستند. این الگوهای زبان دارای قواعد و قوانین خاصّی هستند و هر زبان بر اساس ساختارهای نحوی و پیشینۀ تاریخی خود از آنها بهره میگیرد. از این رو هیچ دو زبانی، حتّی دو زبان خواهر و یا دو زبانی را که یکی از دیگری منشعب شده، نمیتوان یافت که قواعد ترکیبی عیناً مشابهی داشته باشند. در میان شاعران معاصر، مهدی اخوان ثالث با دستیابی به توانش زبانی کاملی از زبان فارسی، تعداد کثیری از کلمات مرکّب را ایجاد کرده و در شعر خود به کار برده است. این توانایی، که حاصل غور و استقصاء او در متون ادبیِ قدیم و جدید فارسی است، باعث شده که کلمات مذکور دارای ساختاری بهاسلوب و منطبق با قواعد ترکیبسازی در زبان فارسی باشند. تاکنون پژوهشی در مورد انواع ساختهای مختلف به کار برده شده در ترکیبسازی اخوان انجام نشده است. در این نوشتار با استخراج کلمات مرکّب از چند دفتر شعر این شاعر به دستهبندی این کلمات به لحاظ ساختاری و بررسی میزان اقبال او بر ساختهای مختلف ترکیبی پرداخته شده است.
بلاغت و دستور زبان فارسی
محبوبه همتیان
چکیده
در کتابهای بلاغی، علم بیان «ایراد معنی واحد به طرق مختلف با تفاوت در وضوح و خفا» تعریف شده است. لازمۀ بلیغ بودن کلام، انتخاب این شیوههای گوناگون بیانی با توجه به شرایط و ویژگیهای عواملی است که در ساخت یک کلام نقش دارند. با توجه به اینکه متکلم، مخاطب، بافت موقعیتی و کلام از عوامل ایجاد ارتباط کلامی است هماهنگ بودن ...
بیشتر
در کتابهای بلاغی، علم بیان «ایراد معنی واحد به طرق مختلف با تفاوت در وضوح و خفا» تعریف شده است. لازمۀ بلیغ بودن کلام، انتخاب این شیوههای گوناگون بیانی با توجه به شرایط و ویژگیهای عواملی است که در ساخت یک کلام نقش دارند. با توجه به اینکه متکلم، مخاطب، بافت موقعیتی و کلام از عوامل ایجاد ارتباط کلامی است هماهنگ بودن ویژگیهای کلام با احوال آنها شرط بلاغت کلام خواهد بود. در این پژوهش سعی شده است نقش اقتضای حال این عوامل چهارگانه، در چگونگی و چرایی کاربرد مباحث مختلف علم بیان تبیین شود و ضرورت در نظر گرفتن این اقتضائات، هم در مرحلۀ بهکارگیری آرایههای بلاغی و هم در مرحلۀ شناخت آنها مشخص شود. احوال این عوامل در ساختار اقسام گوناگون تشبیهات، استعارهها و وجوه تمایز آنها نقش اساسی دارد. آفرینش کنایات نیز به شرایط بافت موقعیتی بستگی دارد و در شکلگیری و به کارگیری نمادها نیز مقتضیات ناشی از احوال این عوامل تأثیرگذار است
