بازی‌های هنری با نام‌واژه‌ها؛ تأملی در یکی از ویژگی‌های سبکی نظامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور / شبستر، ایران

چکیده

بازی‌های هنری با واژه‌ها یکی از نقاط ثقل جمال‌شناسی شعر نظامی است. بخش چشمگیری از این بازی‌های هنری در خمسه با نام‌ شخصیت‌های داستانی صورت گرفته است. نظامی با چهل‌ویک نام‌واژه‌ در مجموع حدود چهار صد بار، بازی ‌هنری ترتیب داده‌ است. بیشترین تعداد بازی‌ها با نام‌های شیرین، شکر، ماهان، شبدیز، گور (بهرام) و لیلی انجام ‌شده‌ است. ایهام تناسب، جناس تام، جناس زائد، تکرار، ایهام، جناس اشتقاق و شبه‌اشتقاق، جناس لاحق و جناس اختلاف در مصوت بلند (به ترتیب از بیشترین به کمترین) آرایه‌های ادبی‌ای هستند که نظامی با بهره‌گیری از آنها بازی‌هایی هنری با نام‌واژه‌ها راه‌ انداخته است. این تحقیق که به روش تحلیل محتوا صورت‌ گرفته است می‌کوشد تا ظرافت‌های رفتار نظامی را با نام‌واژه‌ها بررسی نماید و از این طریق، جلوه‌ای از هنر و توانایی‌های او را آشکار ‌سازد. ‌نظامی علاوه بر آفرینش زیبایی‌های شاعرانه، اهداف دیگری را نیز از بازی‌های هنری با نام‌واژه شخصیت‌‌های داستانی دنبال می‌کند. تقویت فضای داستانی و نقب زدن به درون شخصیت‌ها و جلب توجه مخاطب به رفتار آنها برخی از مقاصدی است که نظامی در این هنرنمایی‌ها بدان‌ها می‌اندیشیده است. هر چند ظاهر امر چنین نشان می‌دهد که شاعر در بسیاری از موارد، آگاهانه با نام‌واژه‌ها بازی کرده است اما گاه این شگرد، چنان طبیعی و خوش افتاده است که خواننده بدون تأمل مضاعف به آن پی نمی‌بَرَد. بسامد بالای بازی‌های شاعرانه با نام‌واژه‌ها، یکی از ویژگی‌های برجسته سبکی را در داستان‌سرایی نظامی رقم زده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Artistic games with word names; Reflections on one of Nizami's stylistic features

نویسنده [English]

  • saeed karimi
Assistant professor of Persian language and literature/ University of Payam e Noor/ Shabestar. Iran
چکیده [English]

Artistic games with words form the central part of Nizami's aesthetic. The major share of these games are played in Khamsa with the name of fictional characters. With the help of 41 word names, Nizami has performed 400 cases of artistic games. Most items of games have been conducted with Shirin, Shekar, Mahan, Shabdiz, Goor (Bahram) and Leili. Nizami employed literary arrays such as proportion ambiguity, total pun, partial pun, repetition, derivation pun, pseudo-derivation pun, redundant pun, subsequent pun, and difference pun in long vowels (from the most to the least) to run artistic games. Shedding light on these games would reveal the essence of Nizami's art and power. In addition to artistic aesthetics, the poet has followed other objectives too. For instance, with the help of these games, he has supported fictional atmosphere to attract the attention of his readers. Apparently, the poet has deliberately played with the word names, but in some cases the game has been so appropriately that the reader takes it as granted. The high frequency of games with word names is the major stylistic feature of Nizami's works.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nizami
  • artistic games
  • word name
  • character
  • story

مراجع

-        آموزگار، ژاله (1371) «دیوها در آغاز دیو نبودند»، مجله کلک، ش 30، صص 16-24.
-        آیدنلو، سجاد (1390) دفتر خسروان (برگزیده شاهنامه فردوسی)، چاپ اول، تهران: سخن.
-        اخوت، احمد (1371) دستور زبان داستان، چاپ اول، تهران: فردا.
-        اسدی، سعید و فرهنگ فرید (1388) «نشانه‌شناسی نام شخصیت‌های نمایشی در نمایش‌نامه مرگ فروشنده»، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، ش 39، صص 13-23.
-        ایزدی، غلامعلی (1388) «تناسبات لفظی و معنایی در خسرو و شیرین»، کتاب ماه ادبیات، ش 34 (پیاپی 118)، صص 74- 80.
-        بالازاده، امیرکاووس (1377) مهر و داد و بهار (یادنامه استاد دکتر مهرداد بهار)، چاپ اول، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-        بامشکی، سمیرا (1395) «نام‌دهی در شخصیت‌پردازی: فتنه یا آزاده؟»، پژوهشنامه ادب حماسی، س دوازدهم، ش 21، صص 65- 83.
-        ثروتیان، بهروز (1384) «نقد و نظری درباره افسانه‌های هفت گنبد به روایت احمد شاملو»، فصلنامه گوهران، ش 9 و 10، صص 227- 244.
-        حمیدیان، سعید (1373) آرمانشهر زیبایی، چاپ اول، تهران: قطره.
-        خادم‌الفقرا، مینا و عطامحمد رادمنش (1394) «تحلیل ریخت‌شناسی و بررسی ویژگی‌های قصه خیر و شر از هفت پیکر نظامی»، فصلنامه زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، س هفتم، ش 24، صص 75- 90.
-        خاقانی، افضل‌الدین بدیل بن علی، (1384) منشآت؛ به تصحیح محمد روشن، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
-        خاقانی، افضل‌الدین بدیل بن علی، (1382) دیوان خاقانی شروانی؛ به تصحیح دکتر ضیاءالدین سجادی، چاپ هفتم، تهران: زوار.
-        درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی (1380) فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، ج 5، چاپ اول، تهران: کتاب و فرهنگ.
-        زرین‌کوب، عبدالحسین (1389) پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد، چاپ هشتم، تهران: سخن.
-        شفیعی کدکنی، محمد رضا (1386) موسیقی شعر، چاپ دهم، تهران: آگاه.
-        شمیسا، سیروس (1374) انواع ادبی، چاپ سوم، تهران: فردوس.
-        طاهری‌قلعه‌نو، زهرا سادات و دیگران (1393) «نام‌شناسی شخصیت‌های قصه‌های عامیانه فارسی (با تکیه بر فیروزشاه‌نامه)»، فصل‌نامه کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد، دوره 15، ش 29، صص 45- 87.
-        غیبی، محمودرضا (1389) «بازی با واژه در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی»، مجله نامه پارسی، ش 55، صص 63- 82.
-        کزازی، میرجلال‌الدین (1385) نامه باستان: ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی، ج 2، چاپ سوم، تهران: سمت.
-        لاج، دیوید (1393) هنر داستان‌نویسی: با نمونه‌هایی از متن‌های کلاسیک و مدرن، چاپ سوم، تهران: نی.
-        موحدی، محمدرضا و الهه ربیعی مزرعه‌شاهی (1389) «بررسی عناصر داستانی در خمسه نظامی»، دو فصلنامه تخصصی علوم ادبی دانشگاه قم، دوره 3، ش 5، صص 126- 155.
-        مولوی، جلال‌الدین محمد رومی (1375) مثنوی معنوی (جلدهای دو و سه)، به تصحیح رینولد نیکلسون، چاپ اول، تهران: توس.
-        میرصادقی، جمال (1386) ادبیات داستانی، چاپ پنجم، تهران: سخن.
-        نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1381) اقبالنامه، به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.
-        نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1380) شرفنامه، به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران،
-        نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1378) مخزن الاسرار، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
-        نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1376) خسرو و شیرین، به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.
-        نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1374) لیلی و مجنون، به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
-        نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف،  (1373) هفت پیکر، به تصحیح دکتر برات زنجانی، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.
-        نوروزی، زینب (1389) هنجارگریزی در خمسه نظامی، فصلنامه پژوهش زبان و ادب فارسی، شماره 17، صص 49- 67.
-        یاحقی، محمد جعفر (1369) فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، و انتشارات سروش، چاپ اول، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی. 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 16 مهر 1397
  • تاریخ بازنگری: 26 بهمن 1398
  • تاریخ پذیرش: 24 بهمن 1398

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار