نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکتری، پژوهشگر فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

لطایف فی الاصول (تاریخ تألیف: 696 هجری قمری) از محمد بن محمد مرغینانی معروف به شمس دبیران کهن‌ترین دانشنامۀ منظوم فارسی است که به دست ما رسیده است. این منظومۀ 4897 بیتی در دو موضوعِ اصلی «علم اصول» (شامل معرفت صفات و افعال حق و نبوّت انبیا) و «اصول اشعار» (شامل صنایع ادبی، عروض و قافیۀ فارسی) سروده شده است. مؤلف که از ادبا و علمای اهل سنّتِ ماوراءالنهر بوده، این منظومه را پس از اقامت ده‌ساله در آسیای صغیر در سنین پیری برای ارشاد فرزندان خویش ساخته و به وزیر مقتدر ایلخانی، صدرالدین احمد خالدی زنجانی ملقّب به صدر جهان (متوفی رجب 697) تقدیم داشته است. در مقالۀ حاضر یگانه نسخۀ خطی این کتاب که به خط شاعر است، خود شاعر، مهدی‌الیه کتاب و موضوعات و علوم مطروحه در آن معرفی شده است. لطایف فی الاصول مرجعی است برای آگاهی از تنوّعات نسبی و سنن گاه متفاوت در طبقه‌بندی علوم، به‌ویژه علوم دینی، و سیر تحوّلات آن در میان دانشمندان اسلامی. تمرکز این مقاله اما بر وجوه ادبی متن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Laṭā’if fi al-Uṣūl The oldest versified Persian encyclopaedia from the late 13th century

نویسندگان [English]

  • Nasim Azimipour 1
  • Ali Mohammadi 2

1 PHD. Researcher in the Academy of Persian Language and Literature, Tehran, Iran

2 Department of Persian Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Hamedanm , Iran

چکیده [English]


The poetic text Latâʾef fi al-Usul is the oldest surviving versified Persian encyclopaedia that was composed by Mohammad bp Mohammad Marqinâni, known by the title of Šams-e Dabirân, in 696 AH/ 1297 CE. It comprises 4897 verses in the metre of Hazaj-e Mosaddas-e Mahzhuf. The main subjects that are covered in this work are principles of faith (including divine attributes, the theism of theosophical and pantheistic varieties, proofs of prophecy, scriptural miracles, etc.) and principles of poetry (including rhetorical figures, prosody and rhyme). The poet, who was among the literary and Sunni religious scholars of Transoxiana, composed his poetic work after a ten-year stay in Anatolia in his old age in order to guide his children. He dedicated it to the powerful Ilkhanid vizier, Sadr al-Din Ahmad Xâlediye Zanjâni, also known as Sadr-e Jahân (d. Rajab 697/ April-May 1298).
In addition to introducing the work and its author, the present article focuses on identifying the author's sources in the chapter “Principles of Poetry”, and makes a comprehensive comparison between the topics considered in this chapter and those of similar older works such as Hadâʾeq al-Sehr fi Daqâʾeiq al-Šeʾr by Rašid al-Din Waṭwâṭ, al-Moʾjam fi Maʾâyīr ašʾâr al-ʾajam by Šams Qeys Râzi, Meʾyâr al-Ašʾâr by Nasīr al-Din al-Tusi and Orâzat al-ʾAruziyyin by Jamâl al-Din Mohammad Qarasši. It has been demonstrated that the author of Laṭâʾef did not make use of al-Moʾjam and Meʾyâr al-Ašʾâr, and for this reason, that is, because of its independence from these two pioneering works in explaining Persian prosody and rhyme, Laṭâʾef is one of the significant sources in this subject matter. In the section on rhetorical figures, the single source of Marqinâni was Hadâʾeq al-Sehr fi Daqâʾeiq al-Šeʾr by Rašid al-Din Waṭwâṭ.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Poetry in Anatolia
  • Laṭā&rsquo
  • if fi al-Uṣūl
  • Rhetorical Figures
  • Persian Prosody and Rhyme
  • Muḥammad Marghīnānī
قرآن کریم.
ابن ابی‌الوفاء القرشی، محیی‌الدین ابی‌محمد عبدالقادر (1413ق). الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّۀ. تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو، الجزء الثانی، الجیزة، هاجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، الطبعة الثانیة.
ابوعلی سینا (1331). الهیاتِ دانشنامۀ علائی. با مقدمه و حواشی و تصحیح محمد معین، تهران، انجمن آثار ملّی.
ابهری، اثیرالدین (بی‌تا). تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار. نسخۀ خطی شمارۀ 2662 مجموعۀ نور عثمانیه در کتابخانۀ سلیمانیه در استانبول، مورّخ 657ق.
اقبال، عباس (1388). تاریخ مغول. از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم.
جوینی، عطاملک (1911م). تاریخ جهانگشای. به سعی و اهتمام و تصحیح محمد قزوینی، جلد اول، لیدن، بریل.
راشکی علی‌آباد، جواد و جواد عباسی (1393). «همایون‌نامه، تاریخ منظوم زجاجی (بررسی نسخه‌شناختی و تاریخی اثر و محتوای آن)». جستارهای نوین ادبی، ش 187، زمستان.
رشیدالدین وطواط (۱۳۶۲). حدایق‌السحر فی دقایق‌الشعر. به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، تهران، کتابخانۀ طهوری و کتابخانۀ سنایی.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامض‌التنزیل. نسخۀ شمارۀ 15518 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، مورّخ 740ق.
سفینۀ کهن رباعیات (1395). تصحیح و تحقیق ارحام مرادی و محمد افشین­وفایی، تهران، سخن.
شمس قیس رازی (1338) (تاریخ مقدمه). المعجم فی معاییر اشعارالعجم. به تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، با مقابله و تصحیح مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
صفری آق‌قلعه، علی و نفیسه ایرانی (۱۳۹۵). کهنترین فرهنگنامۀ فارسی دانش استیفا: تصحیح و تحلیل بخش لغات و مصطلحات المرشد فی الحساب. تهران، میراث مکتوب.
قرشی، جمال­الدین ابوالفضل محمد (1382). عراضة‌العروضیّین. به کوشش محسن ذاکرالحسینی، ضمیمۀ شمارۀ 13 نامۀ فرهنگستان، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
مرغینانی، محمد بن محمد، لطایف فی الاصول. نسخۀ خطی شمارۀ 4073 مجموعۀ فاتح در کتابخانۀ سلیمانیه در استانبول، مورّح 696ق.
ناصرالدین منشی کرمانی (1364). نسائم‌الاسحار من لطائم‌الاخبار. به تصحیح و مقدمه و تعلیق میرجلال­الدین حسینی ارموی (محدث)، تهران، اطلاعات.
نصیرالدین محمد بن محمد طوسی (1389). معیارالاشعار. تصحیح محمد فشارکی، تهران، میراث مکتوب.
وصاف‌الحضره (1269ق). کتاب مستطاب وصاف‌الحضرة، به اهتمام محمدمهدی ارباب اصفهانی، بمبئی.
یواقیت العلوم و دراری النجوم (1345). به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
Джамал ал-Карши; ал-Мулхакат би-с-сурах = الملحقات بالصراح ; вед., пер. с арабско-персидского, комм., текст, факсимиле Ш. Х. Вохидов, введ., пер. с арабско-персидского, комм., текст, факсимиле Б. Б. Аминов; Институт востоковедения им. Р.Б. Сулейменова. - Алматы: Дайк-пресс, 2005.