مناسبات عرفانی مشایخ آذربایجان با عارفان خراسان

نویسنده

دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

چکیده

هم­زمان با گسترش دامنة نفوذ فکری و روحانی مشایخ خراسان، شاهد گسترش نحله­های صوفیه در آذربایجان و ظهور چهره‌های اصیل تصوّف در این منطقه هستیم. نخستین صوفیان تبریز از سده‌های سوّم تا پنجم، در مبانی و اصول عمدتاً به مکتب خراسان توجه داشتند و با آنچه در مکتب بغداد می­گذشت، ناآشنا بودند. شیخ ابواسحاق ابراهیم بن یحیی جوینانی، نخستین چهرة مکتب عرفان آذربایجان، از شاگردان بایزید بسطامی بود که تصوّف خراسان به وسیله او به آذربایجان راه گشود. از دیگر چهره­های تصوّف آذربایجان در این دوره، ابونصر شروانی از مریدان ابوسعید ابی‌الخیر است که او را باید واسطه انتقال مشرب خراسان به شروان در ناحیه ارّان (جمهوری آذربایجان) دانست. آذربایجان، در مقطعی پذیرای عارفان خراسان بود. مسافرت‌های احمد غزّالی، یحیی باخزری و نظام­الدین غوری از این جمله است. همچنین دو روایت از هجویری در کشف­المحجوب،­ دلیلی­ دیگر براین­ ادّعاست. مشایخ آذربایجان نه تنها در سده‌های نخستین،‌ که در دوران نضج و اوج­گیری مکتب عرفان تبریز (سده‌های ششم تا هشتم) نیز همچنان به خراسان توجه داشتند. آثارصوفیانه موجود در مجموعه خطّی ارزشمند سفینه تبریز شاهد عدلی براین ­دعوی ­است.
ما ضمن بیان شواهدی از متون درجه اوّل تصوّف پیرامون مناسبات مشایخ آذربایجان و خراسان، درصدد تبیین این نکته­ایم که مکتب عرفان تبریز، ضمن برخورداری از ویژگی­های منحصر عرفان آذربایجان، در طول تاریخ تصوّف، به چشمه جوشان عرفان خراسان متّصل و از آبشخور این چشمه سیراب بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Mystical Relations between the Sheikhs of Azerbaijan and the Sufis of Khorasan

نویسنده [English]

  • Mohammad Taheri-Khosroshahi
PHD student at Tabriz University
چکیده [English]

At the time of expansion of the intellectual and spiritual influence of sheikhs of Khorasan in the realm of the Islamic mysticism, the Sufi-schools expansion in Azerbaijan and the emergence of authentic figures of Sufism is obvious in the region. The first Sufis of Tabriz, in the principles, from 3rd to 5th centuries focused mainly on the East of Sufism and were unfamiliar with the West of Sufism (the schools of Baghdad). Jovinani, as the first figure of Sufism of Azerbaijan were one of the Bayazid’ disciples who returned to Tabriz from Bastam after the Tabriz earthquake in (244 AH) and opened a way to transfer the Khorasan Sufism to the Azerbaijan. Another Sufi figure of Azerbaijan in this period is the Abu Nasr Shervani, one of the disciples of Abu Said Abyalkheyr who transferred the Mysticism of the Khorasan to Shirvan in Arran. Azerbaijan, in some period of time, was receptive of the mystics of Khorasan which could mention to the travels of Ahmed Ghazali, Yahya Bakhezri and Nizamuddin Ghori. The two narrations of the Hajviri in Kashf al-Mahjub are another reason for this claim. The sheikhs of Azerbaijan not only in the first centuries but during the development and expansion of Sufism of Tabriz (6th to 8th centuries), yet, have been interested in Khorasan. The mystical works in the Tabriz valuable collection of manuscripts namely “Safineye Tabriz” (ship of Tabriz) is evidence to this claim. The attention of Sufis of Azerbaijan to sheikhs of Khorasan could be regarded as a sign of mystical love of mysticism school of Tabriz and its intellectual features. In this article, providing the evidence from the Sufi prime literature on the relationship between the sheikhs of Azerbaijan and Khorasan, we are endeavoring to clarify the point that mysticism school of Tabriz, besides having unique features of mysticism of Azerbaijan, throughout the history of Sufism, has been connected to the mystical sources of Khorasan and has been watered.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sheikhs of Tabriz
  • Sufis of Khorasan
  • Mystical Relations
  • and Authentic Figures of Persian and Islamic Mysticism

مراجع

الف: کتاب
-ابن بزّاز، (1376)، صفوة الصفا، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات زریاب.
-ابن‌کربلایی، حافظ حسین(1383)، روضات الجنان و جنات الجنان، به تصحیح جعفر سلطان‌القرایی، به اهتمام محمدامین سلطان‌القرایی، دورة دو جلدی، تبریز: انتشارات ستوده.
-ابوالمجد تبریزی، محمّدبن مسعود(1381)، سفینة تبریز، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-اقبال، عباس(1342)، تاریخ مغول، تهران: امیرکبیر.
-انصاری هروی، خواجه عبدالله، (1362)، طبقات الصوفیه، تصحیح محمّد سرور مولایی، تهران: نشر توس.
-ــــــــــــــــــــــــــ ، (1377)، مجموعة رسائل، تصحیح دکتر محمد سرور مولایی: تهران.
-جامی، عبدالرحمن، (1370)، نفحات الانس، تصحیح دکتر محمود عابدی، تهران: انتشارات اطلاعات.
-جنید شیرازی، ابوالقاسم، (1328)، شدّالازار، علامه محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران: بی‌نا.
-حشری تبریزی، ملامحمّدامین(1371)؛روضه اطهار، به اهتمام عزیز دولت‌آبادی، تبریز: انتشارات ستوده.
-خرقانی، احمد بن الحسین، (1388)، دستورالجمهور فی مناقب سلطان العارفین ابویزید طیفور، به کوشش ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: میراث مکتوب.
-خلاصه شرح تعرّف، (1349)، مترجم و خلاصه‌کننده نامعلوم، تصحیح دکتر احمد علی رجایی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
-خوارزمی، کمال الدین حسین، (1384)، جواهرالاسراروزواهرالانوار، به اهتمام محمدجوادشریعت، تهران:اساطیر.
-دولت‌آبادی، عزیز، (1377)، سخنوران آذربایجان، دوره دوجلدی، تبریز: انتشارات ستوده.
-زرّین‌کوب، عبدالحسین، (1379)، جستجو در تصوّف ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-ـــــــــــــــــــــ ، (1380)، دنبالة جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
-سجّادی، ضیاءالدین، (1375)، کوی سرخاب تبریز، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-سلمی، عبدالرحمن، (1372)، طبقات الصوفیه، نورالدین شریبه، مصر: جامع‌الازهر.
-سمنانی، علاءالدوله، (1366)، چهل مجلس، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران.
-شبستری، شیخ محمود، (1371)، مجموعه آثار، به اهتمام دکتر صمد موحّد، تهران: طهوری.
-شمس تبریزی، محمد، (1377)، مقالات، به تصحیح محمدعلی موحّد، تهران: خوارزمی.
-طاهری خسروشاهی،محمّد، (1395)، یکی از مشایخ تبریز در بوستان سعدی،یادنامة استاد فقید دکتر رشید عیوضی،تبریز:انتشارات ستوده.
-عین‌القضات، (1341)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران: منوچهری.
-غزّالی، احمد، (1376)، مجموعه آثار فارسی، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
-فصیح خوافی، احمدبن محمد، (1341)، مُجمل فصیحی، به تصحیح محمود فرّخ، مشهد: بی‌نا.
-قربان‌نژاد، پریسا، (1387)، تصوف در آذربایجان عهد مغول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، (1974)، الرساله القشیریه، دوره دو جلدی، تصحیح عبدالحکیم محمود شریف، بیروت: دارالکتب العربی.
-ـــــــــــــــــــــــــ، (1374)؛ ترجمة رسالة قشیریه، بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-کاویانی، احمد، (1378)، تاریخ ارومیه، تهران: ادیبان.
- کرمانی، اوحدالدین، (1347)، مناقب، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-کیانی، محسن، (1369)، تاریخ خانقاه در ایران، تهران:طهوری.
-کججانی، خواجه محمّد، (1368)، تذکرة کججی، تهران: خانقاه احمدی.
-لویزن، لئونارد، (1379)، فراسوی ایمان و کفر شیخ محمود شبستری، تهران: نشر مرکز.
-محمدبن منوّر، (1376)، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، دوره دو جلدی، تهران: نشر آگه.
-مستوفی، حمدالله،(1381)، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
-مشکور، محمدجواد،(1351)، تاریخ تبریز تا قرن نهم، تهران: انجمن آثار ملّی.
-مصطفی الشیبی،کامل، (1974 )، شرح دیوان حلاّج؛به اهتمام کامل مصطفی الشیبی، بغداد: مطبعه المعارف.
-موحّد، صمد، (1390)، سیری در تصوف آذربایجان، تهران: انتشارات طهوری.
-موحّد، محمدعلی، (1373)، خمی از شراب ربانی (گزیده مقالات)، تهران: انتشارات سخن.
-ــــــــــــــــ ، (1375)،  شمس تبریزی، تهران: طرح نو.
-نوربخش، سیدمحمّد، (1356)، سلسله الاولیا (مندرج در جشن‌نامة هانری کربن)، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی، دانشگاه مک گیل.
-هجویری، علی بن عثمان، (1383)،  کشف‌المحجوب، به تصحیح دکتر محمود عابدی، تهران: سروش.
-همام تبریزی، (1351)، دیوان، به تصحیح دکتر رشید عیوضی، دانشگاه تبریز، موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
ب: مقاله
-پورجوادی، نصرالله، (1377)، ابن یزدانیار ارموی و منازعة او با مشایخ بغداد (نگاهی به دعواهای صوفیه با یکدیگر)، مجلّه معارف، دوره پانزدهم، شماره سوّم.
-ـــــــــــــــ ، (1379)، عرفان اصیل ایرانی در سفینه تبریز، نامة بهارستان، سال اول، شمارة دوّم.
-خدامرادی و ضرابی زاده، (1387)، مدخل تصوف(هجوم مغول وتاثیرآن به تصوف)،دایره المعارف بزرگ اسلامی،ج15،تهران،مرکزدایره المعارف بزگ اسلامی.
-زریاب خویی، عباس، (1374)، مدخل آذربایجان، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
-شمس، محمدجواد، (1387)، مدخلتصوّف، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 15، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
-قربان‌نژاد، پریسا، (1384)، تصوّف اسلامی در آذربایجان تا آغاز قرن هفتم، مجلّه تاریخ و تمدن اسلامی، شماره اوّل.
-لاجوردی، فاطمه، (1381)، مدخل بایزیدبسطامی،دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 11، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
-ورجاوند، پرویز، (1378)، ایران و قفقاز،ارّان و شروان، مجموعة مقالات (مقالة کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های فارسی در سرزمین ارّان و شروان)، تهران، نشر قطره.
ج)پایان نامه:
-حسین زاده، مصطفی، (1391)، عرفان وتصوف درقرن هشتم آذربایجان، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد الهیات وفلسفه، استادراهنما؛دکترمحمدجوادشمس، دانشگاه آزاداسلامی، واحدعلوم وتحقیقات، تهران.
 
 
زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز)
دوره 69، شماره 233
شهریور 1395
صفحه 27-54

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 07 تیر 1394
  • تاریخ بازنگری: 02 بهمن 1395
  • تاریخ پذیرش: 13 آذر 1395
  • تاریخ انتشار: 01 شهریور 1395

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار