سلوکِ شعر؛ متن‌پژوهی، همچون عاملی دیگر بر دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌هایِ شعرِ حافظ

واحد, اسدالله; جعفریان, میثم

doi:10.22034/perlit.2019.9284

سلوکِ شعر؛ متن‌پژوهی، همچون عاملی دیگر بر دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌هایِ شعرِ حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استاد، گروه ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی، دانشگاه تبریز، ایران

² دانشجوی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، ایران

10.22034/perlit.2019.9284

چکیده

«شاید در جهان هیچ متنی چون دیوانِ حافظ نباشد که پدیدآورنده، خود این‌همه تغییر و تبدیل در آن روا داشته باشد». در واقع «عمدۀ اختلاف‌ها و نسخه‌بدل‌ها، کارِ خودِ شاعر است که شعر را گام‌به‌گام به سویِ کمالِ لفظی و معنوی پیش برده است». اگر بخواهیم میانِ وجوهِ شاعرانگیِ حافظ یعنی «کم‌گویی»، «مثل‌گونگی»، «گسسته‌نمایی» و نیز «همسانی»هایِ شعر او با پیشینیان و هم‌روزگارانش، پیوندی معنادار برقرار کنیم، این فرضیه که حافظ «مطالعۀ مکرری در سخنانِ استوارِ دیگران» داشته است، قوت می‌گیرد. برآیندِ کلیِ این موارد و نیز اشاراتِ جامعِ دیوانِ او، نشانگرِ متن‌پژوهیِ مادام‌العمرِ حافظ است. گاه، نسخه‌بدل‌هایِ شعرِ او به همان‌سان در متونِ ادبیِ گذشته وجود دارد و گاه، اختلافِ نسخه‌ها ناشی از منابعِ مختلفِ علمی‌ای‌ است که حافظ بدان‌ها مراجعه و در آن‌ها اندیشیده است؛ گو این‌که ممکن است یکی از عواملِ ایجادِ این دگرسانی‌ها، همین متن‌پژوهی‌هایِ حافظ باشد. جستجو در «متونِ پنهانِ» شعرِ حافظ، فهمِ مستندترِ ذهن و زبان و تصحیحِ علمی‌ترِ شعرِ او را ممکن می‌سازد. تاکنون نسخۀ ایاصوفیه مورخ 813 هق و نسخۀ خلخالی مورخ 827 هق به‌عنوان دو نسخۀ سرگروه و اساس، در تصحیحاتِ معتبرِ دیوانِ حافظ مورد توجهِ خاص بوده‌اند و عمدۀ اختلاف‌نظر در بابِ ضبطِ برتر، با محوریتِ این دو نسخه شکل گرفته است. با شناسایی و چاپِ عکسیِ نسخۀ موّرخِ 801 هق که در حالِ حاضر، کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کاملِ دیوانِ حافظ است، ضروری است ضبط‌های این نسخه در قیاس با روایتِ نسخه‌هایِ موجود، موردِ بررسیِ انتقادی قرار گیرند

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.22517979.1398.72.239.9.3

موضوعات

ادبیات غنایی و تعلیمی

عنوان مقاله [English]

The Evolution of Poem; A Textual Research as Another Determinant of Different Variants and Different Readings of Hafiz’s Poems

نویسندگان [English]

Assadollah Vahed ¹
Meisam Jafarian ²

¹ Dr. Department of Persian Literature Faculty of Persian Language & Literature & forigon Languages,Tabriz University,Iran

² PhD student of Persin Literature and Language، Tabriz University, Iran

چکیده [English]

Perhaps there is no text like Divan-I Hafiz in which the author himself makes so much changes in it. In fact the main variants is the work of the poet himself who has developed the poem to literal and spiritual perfection. If we want to make a meaningful relationship between poetical aspects of Hafiz that is to say short of words, exemplifications in speech, the broken form of discourse, resemblances of the poet with predecessors and his contemporaries, the hypothesis that Hafiz has had frequent studies on others steady works is reinforced. Sometimes his variant transcriptions in his poems exist exactly in past literary texts and sometimes the difference in the transcriptions is at the result of different scientific sources which Hafiz has refered to them and meditated in them. As if, it is probable that one of the creative factors of this different variants is because of the Hafiz research texts themselves. Searching in intertextualities of Hafiz poems make it possible for reader the reasonable understanding of Hafiz mind and language and also the scientific and critical edition of his poem. Up until now, the Hagia Sophia manuscript -copied in 1410 AD- and the Khalkhali manuscript -copied in 1424 AD- have been considered as two head / base-text in the valid editions of the Divan-I Hafiz, By introduction and publishing facsimile edition of Noor Uthmaniya Library manuscript -copied in 1398-99 AD, it seems to be necessary the critical review / edition of this manuscript's readings compared to existing ones

کلیدواژه‌ها [English]

Divan-I Hafiz
different variants
different readings
intertextuality
critical review

مراجع

- قرآن کریم. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان. 1386

- ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1999). القانون فی الطب. وضع حواشیه محمد أمین الضناوی. 3ج. بیروت: دارالکتب العلمیه

- ابن منظور، محمد. (1988). لسان‌العرب. علی شیری. 18ج. بیروت: دار إحیاء التراث العربی

- احمدی گیوی، حسن. (1383). دستور تطبیقی زبان ترکی و فارسی. تهران: قطره

- اخوینی، ابوبکر. (1344). هدایه المتعلمین فی الطب. تصحیح جلال متینی. مشهد: دانشگاه فردوسی

- اسلامی ندوشن، ‌محمد علی. ( 1388 ). ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ. تهران: یزدان

- اصفهانی، کمال‌الدین اسماعیل. (1348). دیوان. به اهتمام بحر العلومی. تهران: کتابخانه دهخدا

- اقبال آشتیانی، عباس. (1389). تاریخ ایران. تهران: نامک

- انوری، محمد. (1376). دیوان. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. 2ج تهران: علمی و فرهنگی

- اوحدی مراغی، اوحدالدین. (1340). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر

- بلیانی، امین‌الدین. (1387). دیوان. تصحیح کاووس حسن‌لی و محمد برکت. تهران: فرهنگستان هنر

- پلیو، پل. (1390). تاریخ سرّی مغولان. ترجمۀ شیرین بیانی. تهران: دانشگاه تهران

- حافظ، شمس‌الدین محمد ( 1390 ). حافظ به سعی سایه. تهران: کارنامه

- حافظ، شمس‌الدین محمد ( 1387 ). دیوان حافظ. به تصحیح قزوینی و غنی. ‌به کوشش جربزه‌دار. تهران: اساطیر

- حافظ، شمس‌الدین محمد ( 1385 ). دیوان حافظ. تصحیح رشید عیوضی. تهران: امیرکبیر

- حافظ، شمس‌الدین محمد (1378). قرائت‌گزینی انتقادی. به کوشش هاشم جاوید و بهاءالدین خرمشاهی. تهران: فرزان روز

- حافظ، شمس‌الدین محمد ( 1375 ). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری. 2ج. تهران: خوارزمی

- حافظ، شمس‌الدین محمد ( 1372 ). دیوان حافظ. به تصحیح جلالی نائینی و نورانی وصال. تهران: سخن / نقره

- حسن‌دوست، محمد. (1395). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. 5ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی

- حمیدیان، سعید. (1395). شرح شوق. 5ج. تهران: قطره

- خاقانی، بدیل. (1387). دیوان. ویراستۀ میرجلال‌الدین کزازی. 2ج تهران: مرکز

- خرمشاهی، بهاءالدین. (1397). دانشنامۀ حافظ و حافظ‌پژوهی. 4ج. تهران: نخستان پارسی

- خرمشاهی، بهاءالدین. (1390). ذهن و زبان حافظ. تهران: ناهید

- خرمشاهی، بهاءالدین. (1387). حافظ. تهران: طرح نو

- خرمشاهی، بهاءالدین. (1385). حافظ‌نامه. 2ج. تهران: علمی و فرهنگی

- خواجوی کرمانی، محمود. (1369). دیوان. تصحیح سهیلی خوانساری. تهران: پاژنگ

- خیام، عمر. (1390). رباعیات. تصحیح محمدعلی فروغی و قاسم غنی. تهران: اساطیر

- دهخدا، علی اکبر. ( ). نرم‌افزارِ لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران

- ذکاوتی، علیرضا. (1383). حافظیات. تهران: هستی‌نما

- راستگو، سید محمد. (1395). در پی آن آشنا. دفتر نخست. تهران: نی

- راستگو، سید محمد. (1379). ایهام در شعر فارسی. تهران: سروش

- ریاحی ، محمدامین. ( 1368 ). گلگشت. تهران: علمی

- زریاب خویی، عباس. ( 1368 ). آئینۀ جام. تهران: علمی

- زمخشری، محمود. ( 1389). تفسیر کشاف. ترجمۀ مسعود انصاری. 4ج. تهران: ققنوس

- زیدری نسوی، شهاب الدین. (1389). نفثه‌المصدور. تصحیح امیرحسین یزدگردی. تهران: توس

- سعدی، مصلح‌الدین. (1393). کلیات. تصحیح بهاءالدین خرمشاهی. تهران: دوستان

- سعدی، مصلح‌الدین. (1385). غزل‌های سعدی. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: سخن

- سعدی، مصلح‌الدین. (1384، الف). بوستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی

- سعدی، مصلح‌الدین. (1384، ب). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی

- سلمان ساوجی، سلمان. (1389). کلیات. تصحیح عباسعلی وفایی. تهران: سخن

- شریک امین، شمیس. (1357). فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول. تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران

- شفیعی کدکنی، محمدرضا. ( 1397). این کیمیای هستی. 3ج. تهران: سخن

- شمس تبریزی، محمد. (1385). مقالات. تصحیح محمدعلی موحد. تهران: خوارزمی

- شمس منشی، محمد. (1395). دستورالکاتب فی تعیین‌المراتب. تصحیح علی اکبر احمدی دارانی. 2ج. تهران: میراث مکتوب

- شمیسا، سیروس. (1383). نگاهی تازه به بدیع. تهران: میترا

- صاین هروی، رکن. (1959). دیوان. تصحیح سید حسن. پتنه: موسسه تحقیقات و تتبات در زبان و ادبیات عربی و فارسی

- طبری، محمد. (1393). ترجمۀ تفسیر طبری. تصحیح حبیب یغمایی. 7ج. تهران: دانشگاه تهران

- طنجی، محمد. (1395). سفرنامۀ ابن‌بطوطه. ترجمۀ محمدعلی موحد. تهران: کارنامه

- ظهیر فاریابی، طاهر. (1381). دیوان. تصحیح امیرحسین یزدگردی. تهران: قطره

- عبید زاکانی، عبیدالله. (1384). کلیات. تصحیح پرویز اتابکی. تهران: زوار

- عطار نیشابوری، محمد. (1397). دیوان. تصحیح مهدی مداینی-مهران افشاری. تهران: چرخ

- عطار نیشابوری، محمد (1392). دیوان. تصحیح محمدتقی تفضلی. تهران: علمی و فرهنگی

- عطار نیشابوری، محمد. (1386). مختارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن

- عیوضی ، رشید. ( 1384). حافظ برتر کدام است؟. تهران: امیرکبیر

- فردوسی، ابوالقاسم. (1398). شاهنامه. پیرایش جلال خالقی مطلق. 4ج. تهران: سخن

- فقیه کرمانی، عمادالدین. (1348). دیوان. تصحیح رکن‌الدین همایونفرخ. تهران: ابن سینا

- کاتوزیان، ناصر. (1394). مقدمۀ علم حقوق. تهران: شرکت سهامی انتشار

- مولف ناشناخته. (1344). لسان‌التنزیل. تصحیح مهدی محقق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر

- مرتضوی ، منوچهر. (1388). مکتب حافظ. 2ج. تهران: توس

- مک گن، جرم.ج. (1394). نقد متن‌پژوهی مدرن. ترجمۀ سیما داد. تهران: میراث مکتوب

- ملّاح، حسینعلی. (1363). حافظ و موسیقی. تهران: فرهنگ و هنر

- منوچهری دامغانی، احمد. (1394). دیوان. تصحیح سید محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار

- موحد، محمدعلی. (1395). یاد گذشته و اندیشۀ آینده. به کوشش علی میرزایی. تهران: نگارۀ آفتاب

- مولوی، جلال‌الدین. (1387). غزلیات شمس تبریز. گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی. 2ج. سخن

- میبدی، رشیدالدین. (1361). کشف‌الاسرار و عده‌الابرار. تصحیح علی اصغر حکمت. 10ج. تهران: امیرکبیر

- نزاری قهستانی، سعدالدین. (1371). دیوان. تصحیح مظاهر مصفا. 2ج. تهران: علمی

- نظامی گنجه‌ای، الیاس. (1390). خسرو و شیرین. تصحیح وحید حسن دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره

- نظامی گنجه‌ای، الیاس (1389). مخزن‌الاسرار. تصحیح وحید حسن دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره

- نیساری ، سلیم. (1385). دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ . 2ج. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی

- نیساری ، سلیم (1367). مقدمه‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ. تهران: بهمن

- نیگل، تامس. (1397). پرسش‌های کشنده. ترجمۀ مصطفی ملکیان و جواد حیدری. تهران: نگاه معاصر

- هدایت، صادق. (1383). بوف کور. اصفهان: صادق هدایت

- یاحقی، محمدجعفر. (1372). فرهنگنامۀ قرآنی. مشهد: آستان قدس رضوی

- خرمشاهی، بهاءالدین. (1397). «مکارم اخلاق عالمی دگری». در دانشنامۀ حافظ و حافظ‌پژوهی. تهران: نخستان پارسی. ج4. صص 8-2347

- دادجو، درّه. (1397). «اصطلاحات موسیقی در دیوان حافظ». در دانشنامۀ حافظ و حافظ‌پژوهی. تهران: نخستان پارسی. ج1. صص 215-198

- شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1383). «نقش ایدئولوژیک نسخه‌بدلها». در مجلۀ نامۀ بهارستان. سال پنجم. شمارۀ اول و دوم. بهار و زمستان. دفتر 9 و 10. صص110-93.

- مینوی، مجتبی. (1353). «رسالۀ صاحبیه». در مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. سال دهم (1) 37. صص 66-25.

- حافظ، ‌شمس‌الدین محمد. (1394). دیوان حافظ. کهن‌ترین نسخۀ شناخته‌شدۀ کامل. کتابت 801 هجری. دستنویس شمارۀ 5194 کتابخانۀ نور عثمانیۀ استانبول. نسخه‌برگردان. به کوشش بهروز ایمانی. تهران: میراث مکتوب