جایگاه شاه و درویش هلالی استرآبادی، و پیشینه و تحلیل آن

برقی, امیرعلی; بزرگ بیگدلی, سعید; نیکوبخت, ناصر

doi:10.22034/perlit.2024.62493.3690

جایگاه شاه و درویش هلالی استرآبادی، و پیشینه و تحلیل آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

² استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

10.22034/perlit.2024.62493.3690

چکیده

بدرالدّین هلالی جغتایی از شعرای مهم و تأثیرگذار اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری است که خصوصاً در غزل و مثنوی از سرآمدان عصر خود بوده است. مشهورترین منظومة او شاه و درویش است که در عصر خود و پس از آن معروف بوده و حتّی به اقتفای آن در ادبیات ترکی هم کسانی چند داستان شاه و درویش ترکی سروده‌اند. روایت‌های مختصر از داستان عاشقانة شاه و درویش در آثار پیش از روزگار هلالی هم وجود داشته و ما در این مقاله مهمترین نمونه‌های منظوم و بعضاً منثور آن را که عمدتاً در آثار عرفانی خصوصاً منابع مرتبط با عرفان جمالی آمده نقل کرده و وجوه شباهت و تفاوت آنها را با هم بررسی کرده‌ایم و در ادامه شاه و درویش هلالی را هم با آنها مقایسه کرده‌ و نوآوری‌های هلالی در پرداخت داستان را متذکّر شده‌ایم. شاه و درویش هلالی از سه منظر ادبی، عرفانی و اخلاقی حائز اهمیّت است که از این میان جنبة اخلاقی و تعلیمی این منظومه هم که تا به حال به آن توجّه نشده بسیار مهم است. شاعر به طور ضمنی در این منظومه توصیه‌های خود به نهاد قدرت در زمینة لزوم رعایت عدالت و توجّه به تودة مردم و همچنین فوایدی را که حکمران از قبل آن می‌تواند به دست بیاورد یادآور می‌شود و همین نکته این منظومه را تا حدّ یک سیاست‌نامه ارتقا می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ادبیات غنایی و تعلیمی

عنوان مقاله [English]

the position of shah va darwish of hilali astarabadi, and its background and analysis

نویسندگان [English]

Amirali Barghi ¹
Saeid Bozorgbigdeli ²
naser NIKOUBAKHT ²

¹ PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

² Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran

چکیده [English]

badr al-din hilali jaghatai is one of the most important and influential poets of the late 9 th and early 10 th centuries of hijri. he was one of the great poets of his time in ghazal and masnavi formats. shah va darwish is his most famous in his era and after. in Turkish literature, several masnavis have been written with this theme under its influence. there was a story of the king and the darwish in the works related to romantic mysticism in the days before hilali. we have presented examples of these stories in this article and examined their similarities and differences. in the following, we have compared shah va darwish of hilali with them and also mentioned his innovations. shah and daewish of hilali is important from three literary, mystical and moral aspects. among these, no attention has been paid to its moral aspect until now. in this verse, the poet expresses his advice to the rulers in a veiled manner. and he reminds them of the need to observe justice and reminds them of the benefits of observing justice. and this point has turned shah va darwish of hilali into a political document.

کلیدواژه‌ها [English]

hilali Chagatai
shah va darwish
the ethics of rulers
Persian literature

مراجع

آزاد بلگرامی، میرغلامعلی. (1393). تذکرة خزانة عامره، تصحیح هومن یوسفدهی، دو جلد، تهران: مجلس شورای اسلامی.

اته، هرمان. (1356). تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه رضازاده شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

افراسیاب پور، علی اکبر. (1380). زیبایی پرستی در عرفان اسلامی، تهران: انتشارات طهوری.

اقبال، عبّاس. (1324). «هلالی جغتایی استرآبادی»، نشریة یادگار، آبان ماه، سال دوّم، شمارة سوّم، صص 65 ـ 71.

امیرخسرو دهلوی. (1362). خمسه، به کوشش امیراحمد اشرفی، تهران: انتشارات شقایق.

بابرشاه، ظهیرالدین محمد. (1386). بابرنامه (واقعات کابل)، ترجمة شفیقه یارقین، کابل: ریاست نشریات آکادمی علوم افغانستان.

پورجوادی، نصرالله. (1384). نسیم انس، تهران: انتشارات اساطیر.

پورجوادی، نصرالله. (1392). اشراق و عرفان، تهران: نشر سخن.

تمیم‌داری، احمد. (1372). عرفان و ادب در عصر صفوی، 2 جلد، تهران: انتشارات حکمت.

توحیدیان، رجب. (1385). «شاه و گدا در ادبیات منظوم عرفانی»، فصلنامة ادبیات فارسی، بهار، شمارة پنجم، صص 1 ـ 28.

جامی، عبدالرحمان. (1378). مثنوی هفت اورنگ، جلد اوّل، تصحیح جابلقا دادعلیشاه و اصغر جانفدا و ظاهر احراری و حسن احمد تربیت، تهران: انتشارات میراث مکتوب.

خاتمی‌پور، حامد. (1389). هزار حکایت صوفیان (از مؤلّفی ناشناخته)، دو جلد، تهران: انتشارات سخن.

خزانه‌دارلو، محمدعلی. (1375). منظومه‌های فارسی، تهران: انتشارات روزنه.

ذوالفقاری، حسن. (1394). یکصد منظومة عاشقانة فارسی، تهران: نشر چشمه.

رجائی، احمدعلی. (1354). منتخب رونق المجالس به ضمیمة بستان العارفین و تحفه المریدین، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

سام میرزا صفوی. (1389). تحفة سامی، تصحیح فاطمه انگورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

سعدی شیرازی، مصلح‌الدّین. (1392). گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات خوارزمی.

سعدی شیرازی، مصلح‌الدّین. (1372). بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات خوارزمی.

شاهنوازخان، میر عبدالرزاق صمصام الدوله. (1388). بهارستان سخن، تصحیح عبدالمحمد آیتی و حکیمه دست‌رنجی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

شمیسا، سیروس. (1381). شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران: انتشارات فردوس.

صفا، ذبیح الله. (1364). تاریخ ادبیات در ایران، جلد چهارم، تهران: انتشارات فردوس.

طلائی، مولود. (1394). بررسی ساختار و بن‌مایه‌های غنایی در منظومه‌های عاشقانة قرن دهم و یازدهم (با تکیه بر ده اثر)، رسالة دکتری، اصفهان: دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.

فخری هروی. (1398). لطایف نامه (ترجمة مجالس النفائس امیر علی‌شیر نوائی). تصحیح هادی بیدکی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و انتشارات سخن.

عارفی هروی. (2012). «حالنامه مشهور به گوی و چوگان»، تصحیح بهرام گرامی و زهرا مجیدی (یوسفی). ایران نامه، شماره 27: 2 ـ 3، صص 256 ـ 275.

عراقی، فخرالدّین. (1392). کلّیات، تصحیح نسرین محتشم، تهران: انتشارات زوّار.

عطّار نیشابوری، فریدالدّین. (1392 الف). مصیبت نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.

عطّار نیشابوری، فریدالدّین. (1392 ب). اسرارنامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.

عطّار نیشابوری، فریدالدّین. (1393). منطق الطّیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.

طاهری ماه‌زمینی، نجمه. (1394). «مقایسة منظومة ناظر و منظور وحشی بافقی با شاه و درویش هلالی جغتایی»، مقالة ارائه شده در هشتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، صص 1323 ـ 1341.

کامی قزوینی، علاءالدوله. (1395). تذکرة نفایس المآثر، تصحیح سعید شفیعیون، تهران: مجلس شورای اسلامی و دانشگاه آزاد اسلامی.

گوپاموی، محمّد قدرت الله. (1387). تذکرة نتایج الافکار، تصحیح یوسف بیگ باباپور، قم: مجمع ذخائر اسلامی.

مجاهد، احمد. (1376). مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

مجاهد، احمد. (1388). شروح سوانح العشّاق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

نثاری بخاری، سید حسن. (1377). مذکّر احباب، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: نشر مرکز.

هلالی جغتایی. (1368). دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانة سنایی.

Birici, S. (2004). Türk edebiyatında Şah u Derviş (Şah u Geda) ler ve Hilali-i Çağatayi’den yapılan Şah u Derviş çevirilerinin incelenmesi (Doktora tezi). T.C. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.

Levend, A. S. (1973). Türk edebiyatı tarihi (Cilt 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu.