نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

دکتر حیدر نعیم حمزه الزوامل، استادیار زبان فارسی، دانشکده باستان شناسی، دانشگاه قادسیه الدیوانیه ، عراق

چکیده

محور جانشینی و همنشینی دو محور در زبانشناسی است. از دید یاکوبسن این دو فرایند، در هنر کلامی به ترتیب در دو نقش استعاری و مجازی ظاهر می‌شوند و روشی برای تشخیص سبک‌های ادبی و هنری به شمار می‌روند. ادبیات فارسی چندین دوره‌ی مشخص ادبی دارد که بر اساس گرایش شعرا به این محورها می‌توان آن‌ها را سبک‌شناسی کرد. در ادوار زبان فارسی آثاری را مشاهده می‌کنیم که در جواب و استقبال از آثار مشهور و به همان قالب و سبک با محور همنشینی و جانشینی سروده شده‌اند که در اصطلاح به آن‌ها «مجابات» گفته می‌شود. ویژگی این دست اشعار، وجود نشانه‌هایی در کلام است که مخاطب را به سرمشق و سراینده آن هدایت می‌کند. اهمیت فن جواب که مختص ایرانیان است در این است که سبب گسترش و فراگیری شعر از لحاظ معنایی می‌شود و آن را در فضایی ناتمام و ادامه‌دار قرار می‌دهد. ازاین‌رو، به سبب اهمیت و جایگاه فن مجابات در ادبیات فارسی، در این مقاله با شیوه توصیفی-تحلیلی به بررسی نقش ادبی و نحوه‌ی کارکرد محورهای زبانی همنشینی و جانشینی در برخی از اشعار جوابی پرداخته شده ‌است. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می‌دهد شاعران در جوابگویی‌های خود مطابق محور مدنظر سرمشق و متناسب با آن به این امر اهتمام ورزیده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Paradigmatic and Syntagmatic in the Persian Literature (Majābāt): Jakobson's Perspective

نویسنده [English]

  • Dr. Haidar Naeem Hamza Al Zoamil

Language, Faculty of Archeology, Al-Qadisiyah University, Diwaniyah, Iraq

چکیده [English]

Paradigmatic and Syntagmatic are two theories of linguistics. According to Jakobson, these two processes appear figuratively and virtually in verbal art and are considered a method for identifying literary and artistic styles. Persian literature has several distinct literary periods that can be categorized stylistically based on the poets' inclination toward these axes. In different periods of the Persian language, we observe works that are composed in response to and in the same form and style as famous works, which are referred to as "mujāvāt" in literary terminology. The characteristic feature of these poems is the presence of linguistic signs that guide the audience to the intention and author of the poem. The importance of the art of response, which is specific to Iranians, lies in its role in expanding and disseminating poetry in terms of meaning and placing it in an unfinished and continuous space. Therefore, due to its significance and position in Persian literature, this article examines the literary role and functioning of linguistic axes in some responsive poems using a descriptive-analytical approach. The results of this study demonstrate that poets have paid attention to this matter by aligning their responses with the intended axis and in accordance with it

کلیدواژه‌ها [English]

  • Paradigmatic
  • Syntagmatic
  • Prague School
  • Jakobson
  • Mujabat
آقابابایی، سمیه‌ (1398‌). «سبک‎شناسی اشعار بیدل دهلوی با تکیه بر نظریۀ زبان‌شناسی قطب‎های استعاری و مجازی یاکوبسن»، دو فصلنامۀ علمی بلاغت کاربردی و نقد بلاغی، 4(1‌). صص 11-31.
آهن‌جان، فیروزه و دیگران‌ (1401‌). «تأثیرپذیری حافظ از خواجوی کرمانی در مضامین مصور عاشقانه و عارفانه، براساس نظریه بینامتنیت ژرار ژنت»، هنر اسلامی، 0(46)، صص 39-56.
اخوان ثالث، مهدی‌ (1374‌). نقیضه و نقیضه‌سازان، تهران: زمستان.
اسکولز، رابرت‌ (1379‌). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: آگاه.
بهمنی، یدالله؛ مرضیه مالکی‌ (1394‌). «بررسی مفهوم تعارض و انواع آن در فن جواب در شعر فارسی از آغاز تا قرن ششم»، کهن‌نامۀ ادب پارسی،6 (1)، صص 71-94.
پیشگر، احد؛ زهرا، زرعی‌ (1390‌). «نگاهی سبک‌شناسانه به استقبال‎های شاعران از یک قصیدۀ سنایی»، بهار ادب، 0(14)، صص 135-252.
چهارلنگ، فرزانه؛ ضامنی، علی؛ مهرکی، ایرج‌ (1400‌). «بررسی قطب استعاری و مجازی زبان در شرح شطحیات روزبهان براساس نظریه یاکوبسن»، فصلنامه علمی ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 17(65)، صص 39-67.
حسینیان، طیبه‌ (1402‌). «سیب: بازیابی معصومیت از دست رفته خوانشی از شعر حمید مصدق در پرتو نظریات آلبرت بگن»، نشریه قلم، صص 1-13.
دهخدا، علی‎اکبر‌ (1390-1385‌). لغتنامه، مصحح جعفر شهیدی و همکاران، ج 2، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ.
ذوالفقاری، حسن‌ (1385‌). «هفت‎پیکر نظامی و نظیره‎های آن»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 14(52 و 53)، صص 67-109.
رضایی، ابوالفضل؛ زهرا صدریان‌ (1398‌). «بررسی و تحلیل قصیده «النازلون علی الریح» از محمد علی شمس‎الدین با تکیه بر محور جانشینی و هم‎نشینی»، ادب عربی، 11(2)، صص 45-65.
زیپولی، ریکاردو‌ (1374‌). «فن جواب‎گویی و تتبع در شعر فارسی»، ترجمه مصطفی ذاکری، نامه فرهنگستان، 0(2)، صص 30-48.
سجودی، فرزان‌ (1395‌). نشانهشناسی کاربردی، تهران: نشرعلم.
شاه‎حسینی، فائقه‌ (1390‌). «بررسی ویژگی‎های شعری شاعران سبک خراسانی و عراقی از منظر زبان‌شناسی»، کتاب ماه ادبیات، سال 5 شماره 58، صص 13-16.
شمیسا، سیروس‌ (1382‌). سبکشناسی شعر، تهران: انتشارات فردوس.
شمیسا، سیروس‌ (1401‌). نگاهی تازه به بدیع، تهران: میترا.
شولس، رابرت‌ (1373‌). «نظریه شعری: یاکوبسن و لوی-استروس در برابر ریفاتر»، ترجمه مراد فرهادپور، ارغنون، 0(4)، صص 37-56.
صفوی، کورش‌ (1391‌). آشنایی با زبانشناسی در مطالعات ادب فارسی، ج 1، تهران: نشر علمی.
طاهر، رحیم‌ (1396‌). «بررسی نظیره‎گویی و استقبال خلاقانه شهریار از غزل‎های حافظ»، فصلنامه مطالعات شهریارپژوهی، 3(12)، صص 283-292.
نیکوبخت، ناصر‌ (1380‌). هجو در شعر فارسی: نقد و بررسی شعرهجوی از آغاز تا عصرعبید، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
وزین‌پور، نادر‌ (1381‌). بر سمند سخن، تهران: انتشارات فروغی.
یاکوبسن‌ (1988‌). «زبان‎شناسی و شعرشناسی»، کورش صفوی (مترجم)، در ساخت‌گرایى، پساساخت‌گرایى و مطالعات ادبى، فروزان سجودى (سرپرست مترجمان)، تهران: حوزۀ هنرى.
یاکوبسن‌ (1989‌). «قطب‎هاى استعاره و مجاز»، کورش صفوى (مترجم)، در ساخت‌گرایى، پساساخت‌گرایى و مطالعات ادبى، فروزان سجودى (سرپرست مترجمان)، تهران: حوزۀ هنرى.
Jakobson, R. (1989). Poles of metaphor and permission, in constructionism, post-constructionism and literary studies, Translated By K. Safavi, Forozan Sejoudi (supervisor of translators), Hozha Hanari.
Jakobson, R. (1988). Linguistics and poetics, in constructivism, post-structuralism and literary studies, Translated By K. Safavi,  Forozan Sejoudi (supervisor of translators), Tehran: Hozha Haneri