واکاوی تحول معنایی نمادین سیمرغ درادب فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

نمادها تصویرهایی قدرتمند هستند که انبوهی از مفاهیم و اساطیر فرهنگی را در قالب یک خوشۀ معنایی صورت‌بندی می‌کنند. این خوشه‌های معنایی طی فرایندهای خلاق ادبی تولید می‌شوند و بخشی از حافظۀ فرهنگی ما را تشکیل می‌دهند. یکی از این نمادها که در متون ایرانی قبل از اسلام تولید شده و در حافظۀ فرهنگی جامعۀ پس از اسلام باقی مانده و در صورت‌بندی‌های جدیدی در سنت شعری و عرفانی فارسی استمرار یافته، سیمرغ است. این صورت‌بندی‌های متعدد نشان می‌دهد که سیمرغ در فرهنگ ایرانی به یک دال مرکزی تبدیل شده و بازخوانی بینامتنی کدهای رمزگذاری شده در آن می‌تواند تفکر اسطوره‌ای و سنت فکری رمزآلود انسان ایرانی در سده‌های گذشته را برای نسل جدید فهم‌پذیر کند. با عنایت به این موضوع، مقالۀ حاضر با تکنیک قرائت تنگاتنگ و با تکیه بر شواهد متنی موجود در پیکرۀ ادبیات پیشااسلام و پسااسلام می‌کوشد ضمن تاکید بر سمبلیسم غنی این پرنده، سیر تطور معنایی آن را در دوره‌های مختلف تاریخی تا قرن هفتم واکاوی کند و چرایی و چگونگی این چرخش‌های معنایی را به یک مسئله تبدیل کند. بر این اساس، مقالۀ حاضر تلاش می‌کند به این سؤال پاسخ دهد که سیمرغ در پیکرۀ متون ادبی پسااسلام چه تفاوتی با متون پیش از اسلام دارد و در صورت‌بندی‌های متعدد آن چه نوع دست‌کاری‌های خلاقانه‌ای در صورت و محتوای آن رخ داده است؟

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Exploring the Semantic Development of Simurgh Symbolism in Persian Literature

نویسندگان [English]

  • Taqi Poornamdarian 1
  • Elaheh Bayat Zarand 2
1 , Persian Literature, Institute of Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran
2 Persian language and literature department,Tehran university,Tehran,Iran
چکیده [English]

Symbols are powerful images that articulate a set of cultural and mythological concepts in certain semantic clusters. These clusters produced through creative literary processes constitute a part of our cultural memory. One of the symbols is Simurgh that was generated in the pre-Islamic Persian texts and continued to remain in the cultural memory of the post-Islamic Iran. It has continued in the form of new articulations in Persian poetry and mysticism. These multiple articulations show that Simurgh in the Iranian culture has become a central signifier. Thus, an intertextual re-reading of the signifieds encoded in it can make the tradition of mythological and symbolic thought in the Iranian universe comprehensible for the new generation. Accordingly, by drawing on textual evidence from both the pre-Islamic and post-Islamic body of literature and by adopting the technique of close reading, the present paper makes an attempt to shed light on the rich symbolism of this bird in order to explore its semantic developments throughout the history. Moreover, it discusses how and why these semantic turns have taken place. On this basis, the present paper makes an attempt to answer this question: What is the difference between Simurgh in the pre-Islamic and post-Islamic literary texts and what creative manipulations in its form and content have taken place over time?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Simurgh
  • symbol
  • semantic meaning
  • cultural memory
  • intertextual meaning

مراجع

اسدی طوسی (1354). گرشاسب‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی، تهران: طهوری.
اشرف‌زاده، رضا (1373). تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری. تهران: اساطیر.
الکاتب الارجانی، فرامرز بن خداداد بن عبدالله (1348). سمک عیار. ج 2، تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
انوری، علی بن محمد (1376). دیوان انوری. ج1، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران: علمی فرهنگی.
بقلی شیرازی، شیخ روزبهان (1383). عبهرالعاشقین. تصحیح هنری کوربن- محمد معین، تهران: منوچهری.
بقلی شیرازی، شیخ روزبهان (1394). شرح شطحیات. تصحیح هنری کوربن- محمدعلی امیرمعزی، تهران: طهوری.
پورداود، ابراهیم (1394). یشت ها. ج2، تهران: اساطیر.
پورنامداریان، تقی (1391). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
پورنامداریان، تقی (1394). دیدار با سیمرغ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پورنامداریان، تقی (1395). «مقاله نکته‌ای بدیع و پنهان در عرفان قرن ششم» در ارج‌نامه آیینه صادق، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
تفضلی، احمد (1379). مینوی خرد. تهران: توس.
خاقانی، شروانی (1378). دیوان خاقانی. تصحیح ضیاالدین سجادی، تهران: زوار.
رازی، نجم‌الدین (1362). رسالةالطیور. تصحیح محمدامین ریاحی، تهران: توس.
رسایل اخوان‌الصفاء و خلان الوفاء (1347. ه-1928. م). تصحیح خیرالدین الزرکلی، ج2، مصر: المطبعةالعربیه.
راشد محصل، محمدتقی (1366). گزیده‌های زادسپرم. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
رودکی سمرقندی (1376). دیوان رودکی. بر اساس نسخه سعید نفیسی و ی. براگینسکی، تهران: ن گاه.
سعدی. (1379)  بوستان سعدی. تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سعدی. (1381)  کلیات سعدی. تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.
سعدی. (1385)  غزلهای سعدی. تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: سخن.
سلطانی گردفرامردی، علی (1372). سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. تهران: مبتکران.
سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم (1377). حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه. تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم (1380). دیوان سنایی. تصحیح مدرس رضوی، تهران: سنایی.
سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم (1389). مثنویهای سنایی. تصحیح عبدالرضا سیف - غلامحسین مراقبی، تهران: دانشگاه تهران.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1373). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. ج 3، تصحیح حسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
صدرایی، رقیه (1394) «بررسی و تحلیل نقش جلوه سیمرغ در آینه متون عرفانی با تکیه بر منطق‌الطیر عطار و مثنوی مولانا»، فصلنامه تخصصی تحلیل و نقد متون زبان و ادبیات فارسی، ش 26، صص: 199-179.
صدیقی، علیرضا «آشیانه سیمرغ از درخت وبسپوبیش تا کوه البرز»، ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال چهلم 1386، ش 158، صص: 100-89.
صفا، ذبیح‌الله (1378). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: انتشارات فردوس.
طباطبایی، احمد (1335) «سیمرغ در چند حماسه ملی»، دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، سال هشتم، ش 1، صص: 51-44.
طوسی، محمد بن محمد بن احمد (1391). عجایب‌المخلوفات و غرایب‌الموجودات. اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی فرهنگی.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1382). منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عراقی، فخرالدین (1372). مجموعه‌آثار فخرالدین عراقی. تصحیح نسرین محتشم (خرائی)، تهران: زوار.
عنصری بلخی (1363). دیوان عنصری. تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: سنایی.
غزالی، احمد (1394). مجموعه‌آثار فارسی احمد غزالی. به اهتمام احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه. ج1-5، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
قلیزاده، خسرو (1389)، «خواستگاه سیمرغ از دیدگاه اسطوره‌شناسی تطبیقی». پژوهشهای ادبی، سال هفتم، ش 28 صص:96-61.
کیکاووس، خسرو (1386). فرامرزنامه. میترامهرآبادی، تهران: دنیای کتاب.
مدبری، محمود (1370). شاعران بی‌دیوان. تهران: نشرپانوس.
مشکور، محمدجواد (1356) «سیمرغ و نقش آن در عرفان»، هنر و مردم، ش178-177، صص:90-86.
منشی، ابوالعالی نصرالله (1380). ترجمه کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال­الدین محمد (1378). کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال­الدین محمد (1379). مجالس سبعه. تصحیح توفیق ه.سبحانی، تهران: کیهان.
مولوی،  جلال­الدین محمد (1381). فیه‌ ما فیه. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
مولوی،  جلال­الدین محمد (1396). مثنوی. تصحیح محمدعلی موحد. تهران: هرمس- فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.
ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. (1363). جامع‌الحکمتین. تصحیح محمد معین- هانری کوربن، تهران: طهوری.
ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین (1378). دیوان اشعار ناصرخسرو. تصحیح مجتبی مینوی- مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف(1378). اقبال‌نامه. تصحیح سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1378). خسرو و شیرین. تصحیح سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1376). شرفنامه. تصحیح سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1380). هفت‌پیکر. تصحیح سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نوزاد، فریدون(1343). «سیمرغ و قاف در ادبیات ایران»، وحید، سال سوم، ش 4، صص:236-225.
نیری، محمدیوسف (1385). «سیمرغ در جلوه‌های عام و خاص»، علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، سال سوم، شم 25 (پیاپی 48)، صص: 235-215.
یاحقی، محمدجعفر (1375). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و سروش.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 15 خرداد 1400
  • تاریخ بازنگری: 11 دی 1400
  • تاریخ پذیرش: 26 آذر 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار