سرچشمه‌های برخی از کلمات قِصار در مقالات شمس تبریزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

شمس تبریزی از درویشان درس‌خواندۀ سدۀ ششم و هفتم است. تنها اثر باقی‌ماندۀ او که آن را دیگران گِردآوری کرده‌اند، مجموعه‌گفتارهایی مشهور به مقالات است. بخشی از سخنان منسوب به وی، چهل و یک گفتار کوتاه است که در شماری از دست‌نویس‌های مقالات و برخی آثار دیگر برجا مانده و مصحّحِ مقالات، آن را به‌عنوان «کلمات قصار»، در بخشی جداگانه آورده‌است. این پژوهش بر آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که آیا این سخنان از خود شمس و حاصل تأملات اوست یا سخن دیگران است که به نام شمس نقل شده‌است. ازآنجاکه شمس به منابع سخنان خود یا گویندگان آن گفته‌ها اشاره‌ای نکرده‌است، بنابر بررسی­های انجام‌شده و با تتبّع در منابع متقدّم صوفیانه و...، معلوم گردید که آن سخنان، برخلاف دیگر بخش‌های کتاب، برگرفته از منابع متقدّمین است و مصحِّح کتابِ مقالات تنها به دو مورد از این اقتباس‌ها اشاره کرده‌است. در این مقاله به بررسی بیست و یک مورد از گفته‌های شمس در بخش «کلمات قصار» پرداخته و مشخص شده که آن جملات برگرفته از احادیث قُدسی و نبوی، سخنان صوفیه و... است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Sources of some of Shams Tabrizi’s Aphorisms in his Maqalāt

نویسنده [English]

  • Soheil Yari Goldarreh
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature Education, Farhangian University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Shams Tabrizi was a learned dervish of the 6th and 7th centuries AH (12th–13th centuries CE).His only surviving work, compiled by others, is a collection of discourses known as the Maqalat (Discourses). Among the sayings attributed to him is a set of forty-one brief statements that have appeared in some manuscripts of the Maqalat as well as in other works. The editor of the Maqalat has presented these sayings separately under the title Kalimāt-e Qeṣār (Aphorisms).This study aims to answer the question of whether these sayings genuinely originated from Shams himself and reflect his own contemplations, or whether they were utterances of others later attributed to him. Since Shams does not reference the sources of these statements or their original speakers, research and investigation into earlier Sufi sources and related texts reveal that, unlike other parts of the Maqalat, these sayings are in fact derived from earlier sources. However, the editor of the Maqalat has only identified two instances of such borrowings.This article examines twenty-one of Shams’s sayings in the Kalimāt-e Qeṣār section and demonstrates that these statements are drawn from sacred and prophetic traditions (Hadith Qudsi and Hadith Nabawi), as well as the sayings of earlier Sufi masters and other sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shams Tabrizi
  • Maqalāt
  • Sufi texts
  • divine hadiths
  • prophetic hadiths
  • sayings of Sufis

مراجع

ابن حَمدون، ‏محمّد بن علی، (1996)، التَّذکرة الحَمدونیة، تحقیق: إحسان عباس و بسکر عبّاس، 10ج، الطَّبعَة الأُولیٰ. بیروت: ‏دار صادر.
ابن خمیس الموصِلی، الحسین بن نصر، (1427)، مَناقِب‌الأبرار و مَحاسِن‌الأخیار فی طبقات‌الصّوفیة، تحقیق و تقدیم: سعید عبد الفتاح‏، 2ج، الطَّبعَة الأُولیٰ، بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ، (2006)، مَناقِب‌الأبرار و مَحاسِن‌الأخیار فی طبقات‌الصّوفیة، تحقیق: محمّد أدیب الجادر، الطَّبعة الأُولیٰ، العَین: مرکز زائد للتّراث و التّاریخ.
الآبی، ‏أبوسعد منصور، (2004/1424)، نثرُالدُّر فی المُحاضَرات، تحقیق: خالد عبد الغَنی محفوظ، 7ج، الطَّبعة الأُولیٰ، بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
الأصفهانی، أبونُعَیم أحمد بن عبداللّه‏، (1409)، حِلیةالأولیاء و طبقات‌الأصفیاء، 11ج، الطَّبعةُ الأُولیٰ، بیروت: دار الکتب العلمیّة.
انصارى، عبداللّه، (1362)، طبقات‌الصّوفیة، مقابله و تصحیح: محمّد سَروَر مولایى، چاپ اوّل، تهران: توس‏.
تبریزی، شمس‌الدّین محمّد، (1391)، مقالات شمس تبریزی، تصحیح و تعلیقِ محمّدعلی موحّد، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.
التُّستَری، سهل، (1۴23)، تفسیر التُستَری، عَلَّقَ عَلَیه و وَضَعَ حَواشیَه: محمّد باسل عُیون السود، الطَّبعةُ الأُولیٰ، بیروت‏: دار الکتب العلمیه.
التَّوحیدی، أبوحیان علیّ بن محمّد، (1419)، البَصائر و الذَّخائر، تحقیق: وداد القاضی، 10ج، الطَّبعة الرّابعة، بیروت: دار صادر.
الثَّعالبی‏، أبو منصور عبدالمَلِک، (2003)، التّمثیل و المُحاضَرة، تحقیقٌ و شرحٌ و فهرسةٌ: قصی الحسین، الطَّبعة الأُولیٰ، ‏بیروت: ‏دار و مکتبة الهِلال‏.
الحلوانی، حسین بن محمد، (1408)، نُزهةالنّاظر و تنبیهُ‌الخاطر، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی، الطَّبعة الأُولیٰ، قُم: مدرسة الإمام المهدی.
خَرکوشى، عبدالملک بن محمّد، (1427)، تهذیب‌الأسرار فی أصول‌التَّصَوُّف‏، اِعتَنی به و وَضَعَ حواشیَه: امام سید محمّد علی، الطَّبعةُ الأُولیٰ، بیروت: دار الکتب العلمیة‏.
الخُوارزمی، أبوبکر محمّد بن العبّاس، (1424/2003)، الأمثال المولّدة، تحقیق و تقدیم: محمّد حسین الأعرجی، الطَّبعة الأُولیٰ، ‏أبو ظَبی: ‏دار الثِّقافیة.
خوارزمی، مؤیَّدالدّین محمّد، (1386)، ترجمۀ إحیاء علوم‌الدّین غزّالی، به کوشش حسین خَدیوجَم، 4ج، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
الدّیلمی الهمذانی، شیرَوَیه بن شهردار، (1406/1986)، الفردوس بِمَأثور الخطاب، تحقیق: السَّعید بن بسیونی زغلول، 5ج، بیروت: دار الکتب العلمیة.
الرّازی، ‏یحیىٰ بن مُعاذ، (1423)، جواهرالتَّصوّف‏، جمعٌ و تبویبٌ و شرحٌ و تعلیقٌ: سعید هارون عاشور، الطَّبعَة الأُولیٰ، قاهره: ‏مکتبة الآداب‏.
الرّفاعى الکبیر، أحمد بن علی، (1425)، حالة أهل‌الحقیقة مع اللّه تعالىٰ، ‏تحقیق: أحمد فرید المزیدی، الطَّبعة الأُولیٰ، ‏بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
السَّرّاج الطّوسی، أبو نصر عبد اللّه، (1914)، اللُّمَع فی التَّصوّف‏، مصحّح: رینولد آلین نیکلسون‏، لیدن‏: مَطبَعة بریل‏.
سُلَمی، محمّد بن حسین، (1369)، مجموعةُ آثارِالسُّلَمی‏، 3ج، چاپ اوّل، تهران‏: مرکز نشر دانشگاهی‏.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1387)، غزلیات شمس تبریز، 2ج، چاپ چهارم، تهران: سخن.
الطَّبَری، محمّد بن جریر، (1412)، جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن، 30ج، الطَّبعَة الأُولیٰ، بیروت: دار المعرفة.
العسکری، حسن بن عبداللّه، (1420/2000)، جَمهِرَةُالأمثال، حَقَّقَه و عَلَّقَ عَلَیهِ و وَضَعَ فَهارِسَه: محمّد أبوالفضل إبراهیم و عبدالمجید قَطامش، 2ج، بیروت‏: ‏دارُ الفِکر و دارُ الجیل.
عطّار نیشابوری، محمّد، (1398)، تذکرةالأولیاء، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، 2ج، چاپ اوّل، تهران: سخن.
الغزّالی، محمّد، (لات)،‏ إحیاء علوم‌الدّین، تخریج: عبدالرَّحیم بن حسین حافظ عراقی، 16ج،‏ الطَّبعة الأُولیٰ، بیروت‏: دار الکتاب العربی.
ـــــــــــــــ، (۱۴۱۶)، مجموعةُ رسائلِ‌الإمام الغزّالی، الطَّبعةُ الأُولیٰ، بیروت: دار الفکر.
القُشَیرى، عبدالکریم، (1374)،‏ الرِّسالة القُشَیریة، تحقیق: عبد الحلیم محمود و محمود بن شریف‏، الطَّبعةُ الأُولیٰ، قم: انتشارات بیدار.
ــــــــــــــــــــ، (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، ترجمۀ اَبوعلى عثمانى، با تصحیحات و استدراکات: بدیع‌الزَّمان فروزانفر، ‏چاپ چهارم، تهران: ‏نشر علمى و فرهنگى.‏
الکلَینی، محمّد بن یعقوب، (1407، الکافی، صَحَّحَه و قابَلَهُ: الشَّیخ نجم‌الدّینِ الآمُلی، قَدَّمَ له و عَلَّقَ علیه: على‌اکبر غفارى، 8ج، الطَّبعَة الرّابعة، تهران: ‏دار الکتب الإسلامیة.
مُستَملى بخارى، ‏اسماعیل، (1363)، شرحُ‌التَّعَرُّفِ ِلمذهبِ‌التَّصَوُّف‏، با مقدّمه و تصحیح و تحشیه: محمّد روشن‏، 5ج، تهران: ‏انتشارات اساطیر.
المقدِسی، ‏محمّد بن طاهر، (1427)، صَفوةالتَّصوّف‏، تحقیق: أبو علی النَّظیف، بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
المکی، أبو طالب محمّد بن علی، (1424)، علم‌القلوب‏، حَقَّقَهُ و عَلَّقَ عَلَیه: عبد القادر احمد عطا، الطَّبعةُ الأُولیٰ، بیروت: ‏دار الکتب العلمیة.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1417)، قوت‌القلوب فی معاملة المحبوب‏، ضَبَطَه و صَحَّحَه: باسل عیون السّود، 2ج، بیروت: دار الکتب العلمیة.
المَیدانی النیسابوری، أحمد بن محمّد، (1366)، مَجمَعُ‌الأمثال، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قُدس.
میهنی، محمد بن منوّر، (1388)، أسرارالتّوحید فی مقامات الشّیخ أبی‌سعید، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ نهم، تهران: آگاه.
النَّمَری القُرطُبی، یوسف بن عبداللّه، (1981)، بَهجَةُالمَجالِسِ و أُنسُ‌المُجالِس، تحقیق: محمّد مرسی الخولی، 3ج، بیروت: دارُ الکتُبِ العِلمیة، الطَّبعة الثّانیَة.
الهاشمی، ‏زَید بن رِفاعة، (2003/1423)، کتاب‌الأمثال، تحقیق: علی إبراهیم کردی‏، الطَّبعَة الأُولیٰ، دمشق: ‏دار سعد الدّین‏.
هُجویری، ابوالحسن، (1389)، کشف‌المحجوب، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، چاپ ششم، تهران: سروش.
زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز)
دوره 78، شماره 252
دی 1404
صفحه 60-47

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 22 مرداد 1404
  • تاریخ بازنگری: 20 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 04 آبان 1404
  • تاریخ انتشار: 06 دی 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار