بررسی سیمای آدم آبی و پری دریایی در متون کهن ایرانی و خاستگاه اساطیری آنها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

باور به انسان‌نمایانی که در دریاها و دریاچه‌ها زندگی می‌کنند، از روزگاران قدیم تاکنون در فرهنگ ایرانی مشاهده می‌شود. آنها در متون کهن، به‌ویژه عجایب‌نامه‌ها و متون جغرافیایی، به شکل انسان و با نام آدم آبی توصیف شده‌اند. گاه نیز به شکل نیمه‌زن/مرد-نیمه‌ماهی تصویر می‌شوند که یادآور پری دریایی در باور امروزیان است. پیشینة این انسان‌نمایان آبی به اساطیر میان‌رودان بازمی‌گردد؛ در آنجا موجوداتی وابسته به ایزد آب‌ها، مرکّب از انسان و ماهی و با نقش محافظ به نام‌های اپکالو و کولولو/کولیلتو می‌شناسیم. آتارگاتیس، ایزدبانوی باروری آرامیان، که پسین‌تر به میان‌رودان و جهان غرب راه یافت، هم بنا بر روایت مورّخان و شواهد باستان‌شناسی گاه به این شکل تجسّم می‌شده است. در باورهایِ ایرانیِ پیش از زردشت، پری، ایزدبانوی زیبا و فریبای باروری بود که در آیینِ نوی زردشتی به عنوان دیوزن شناخته و رانده شد؛ امّا بعضی صفات نیکویش به آناهیتا، ایزدبانوی آب‌ها، رسید و هم در اذهان جمعی ایرانیان به جای ماند و در قصّه‌های پریان نمود یافت؛ مانند سرشتِ آبی پریان‌، ازدواج و زایندگی، زیبایی، دوستدار طرب و رامش بودن و نمادهای جانوری ماهی و کبوتر؛ مواردی که حضور آنها را علاوه بر قصّه‌هایِ پریانِ ایرانی و متون ادبی کهن، در پیوند با ایزدبانوی آتارگاتیس نیز می‌یابیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Imagery of the Ādam-e Ābi and Mermaid in Ancient Iranian Texts and Their Mythological Origins

نویسنده [English]

  • Ehsan Pourabrisham
Assistant Professor. Persian Language and Literature. Shahid Chamran University of Ahvaz. Ahvaz. Iran.
چکیده [English]

The belief in humanoid beings inhabiting seas and lakes has been a persistent element in Iranian culture since ancient times. In classical texts—particularly in ‘ajā’ib-nāma (Wonder Books) and geographical works—they are described as human-like creatures referred to as "Ādam-e Ābi". Occasionally, they are depicted as half-human (male/female) and half-fish, reminiscent of the modern conception of mermaids. The origins of these aquatic humanoids trace back to Mesopotamian mythology, There, we encounter hybrid fish-human protective beings associated with the water deity, known by the names Apkallu and Kulullu/Kuliltu. Atargatis, the fertility goddess of the Aramaeans—who later spread into Mesopotamia and the Western world—was also represented in this form, according to historical accounts and archaeological evidence. In pre-Zoroastrian Iranian beliefs, the Pari (fairy) was a beautiful and beguiling fertility goddess. Under the new Zoroastrian orthodoxy, she was demonized and rejected, yet some of her benevolent attributes were transferred to Anahita, the goddess of waters. These traits also persisted in the collective Iranian imagination, resurfacing in fairy tales—such as the aquatic nature of fairies, their associations with marriage and fertility, beauty, love of music and joy, and their symbolic animal connections to fish and doves. These elements appear not only in Iranian fairy tales and classical literary texts but also share parallels with the goddess Atargatis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ādam-e Ābi
  • Mermaid
  • Mythology
  • Folklore
  • Fairy Tales
آموزگار، ژاله. (1376): تاریخ اساطیری ایران، چاپ دوم، تهران: سمت.
آیدنلو، سجاد. (پاییز و زمستان 1398): «کیخسرو اژدهاکش»، زبان و ادب فارسی (نشریه سابق دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز)، شماره 240، صص23-45.
آیدنلو، سجاد. (پاییز 1384): «فرضیه‎ای دربارۀ مادر سیاوش»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 27، صص 27-46.
آیدنلو، سجاد. (پاییز و زمستان 1382): «سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، پژوهشهای ادبی، شمارۀ 2، صص 7-36.
أبشیهی، محمّد بن احمد. (1419ق): المستطرف فی کلّ فن مستظرف، تحقیق و تهذیب و تعلیق سعید محمّد اللحام، بیروت: عالم الکتب.
ابن‎خردادبه، عبیدالله بن عبدالله. (1370): المسالک و الممالک، ترجمۀ حسین قره‎چانلو از روی متن تصحیح‎شدۀ دخویه، تهران: مترجم.
ابن‎محدّث تبریزی. (1397): عجایبالدنیا، تصحیح و تحقیق علی نویدی ملاطی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و نشر سخن.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1371): روضالجنان و روحالجنان فی تفسیرالقرآن، به کوشش و تصحیح محمّدجعفر یاحقی و محمّدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‎های اسلامی آستان قدس رضوی.
ابوریحان بیرونی، محمّد بن احمد. (1362): التفهیم، با تجدید نظر و تعلیقات و مقدمۀ تازه به خامۀ جلال‎الدین همایی، تهران: بابک.
اسپرغم، ثمین. (پاییز 1390): «سیمای پریان در افسانه‎های ایرانی»، فرهنگ مردم، سال10، شمارۀ 39، صص 88-112.
اسدیان خرم‎آبادی، محمّد؛ محمّدحسین باجلان فرخی، منصور کیائی. (1358): باورها و دانستهها در لرستان و ایلام، تهران: انتشارات وزرات فرهنگ و آموزش عالی.
افشاری، مهران. (1385): «پری در فرهنگ و ادبیات ایران»، مندرج در ت‍ازه ب‍ه ت‍ازه، ن‍و ب‍ه ن‍و، تهران: چشمه.
افلاکی، احمد بن أخی ناطور. (1375): مناقبالعارفین، به کوشش تحسین یازیجی، چاپ سوم، تهران: دنیای کتاب.
اقتداری، احمد. (1354): دیار شهریاران، تهران: انجمن آثار ملی.
اقلیدی، ابراهیم. (تحقیق و ترجمه) (1386): هزار و یک شب، پریانه‎ها 2، تهران: نشر مرکز.
ال‍ول‎-س‍ات‍ن‎، لارن‍س‎ پ‍ل.‎ (1376): قصّههای مشدی گلین خانم، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
بادکوبه‎ای، عبدالرّحیم. (1389): سفرنامۀ حج عبدالرّحیم بادکوبهای، مندرج در50 سفرنامۀ حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران: علم.
برفر، محمّد. (1389): آینۀ جادویی خیال، تهران: امیرکبیر.
بکری، عبدالله بن عبدالعزیز. (1992م): المسالک و الممالک، حقّقه و قدّم له أدریان فان لیوفن و اندری فیری، تونس: دارالعربیة للکتاب. 
بلک، جرمی؛ آنتونی گرین. (1383): ف‍ره‍ن‍گ‍ن‍ام‍ۀ خ‍دای‍ان، دی‍وان و ن‍م‍اده‍ای ب‍ی‍نال‍ن‍ه‍ری‍ن ب‍اس‍ت‍ان، ترجمۀ پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
بهار، مهرداد. (1389): پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ هشتم، تهران: آگه.
بیضایی، بهرام. (1395): هزار افسان کجاست؟، چاپ چهارم، تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
تسوجی، عبداللطیف. (ترجمه) (1386): هزار و یک شب، چاپ دوم، تهران: هرمس.
تشکری، عباس. (2536): ایران به روایت چین باستان، تهران: موسّسۀ روابط بین‎المللی (وابسته به وزارت امور خارجه).
جابر بن حیّان. (2005م): کتابالسّبعین، مندرج در مختار رسائل جابر بن حیّان، عنی بتصحیحها و نشرها پ. کراوس، قاهرة: مکتبة الخانجی.
حاسب طبری، محمّد بن ایوب. (1391): تحفةالغرائب، تصحیح جلال متینی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حسام‎السّلطنه، مراد میرزا. (1374): سفرنامۀ مکه، به کوشش رسول جعفریان، تهران: مشعر.
حصاری، مرتضی؛ طاهره شکری. (پاییز و زمستان 1397): «ایزدبانوی سولک، ایلام قدیم یا ایلام نو؟»، کارنامۀ تاریخ، س5، ش 10، صص 1-12.
حمدالله مستوفی، حمدالله بن أبی‎بکر. (1362): نزهةالقلوب، به اهتمام و تصحیح گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
حمدالله مستوفی، حمدالله بن أبی‎بکر. (1928م): نزهةالقلوب، به تصحیح و ترجمۀ جی. استیفنسون، لندن.
درویشیان، علی‎اشرف؛ رضا خندان (مهابادی). (1381): فرهنگ افسانههای مردم ایران، تهران: نشر کتاب و فرهنگ.
دمیری، محمّد بن موسی. (1415ق): حیاةالحیوان الکبری، وضع حواشیه و قدّم له احمد حسن بسج، بیروت: دارالکتب العلمیه.
دوستخواه، جلیل. (ترجمه) (1385): اوستا، چاپ دهم، تهران: مروارید.
راشدمحصّل، محمّدتقی. (گزارش و پژوهش) (1385): وزیدگیهای زادسپرم، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رامهرمزی، بزرگ بن شهریار. (1348): عجایب هند، ترجمۀ محمّد ملک‎زاده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
رودنکو، م. ب. (2536): افسانههای کردی، ترجمۀ کریم کشاورز، چاپ سوم، تهران: آگاه.
ستاری، جلال. (1374): پژوهشی در قصۀ یونس و ماهی، تهران: نشر مرکز.
سجاسی، اسحاق بن ابراهیم. (1368): فرائدالسّلوک، تصحیح و تحشیۀ عبدلوهاب نورانی وصال و علامرضا افراسیابی، تهران: پاژنگ.
سرکاراتی، بهمن. (1393): «پری (تحقیقی در حاشیۀ اسطوره‎شناسی تطبیقی)»، مندرج در سایههای شکارشده، چاپ دوم، تهران: طهوری.
سیرافی، سلیمان. (1381): سلسلةالتواریخ یا اخبارالصین و الهند، با گردآوری و اضافات ابوزید حسن سیرافی، ترجمۀ حسین قرچانلو، تهران: اساطیر و مرکز بین‎المللی گفتگوی تمدن‎ها.
شوالیه، ژان؛ آلن گربران. (1385): فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
شیشه‎گر، آرمان (1394): آرامگاه دو بانوی عیلامی، تهران: پژوهشگاه صنایع دستی و گردشگری سازمان میراث فرهنگی.
طبری، محمّد بن جریر. (1378): تاریخنامۀ طبری، گردانیدۀ منسوب به بلعمی، تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن، تهران: سروش.
طرسوسی، محمّد بن حسن. (1374): دارابنامه، به کوشش ذبیح‎الله صفا، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
طوسی، محمّد بن محمود. (1345): عجایبالمخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
غرناطی، محمّد بن عبدالرّحیم. (2003م)، رحلة الغرناطی، حرّرها و قدّم لها قاسم وهب، ابوظبی: دار السّویدی للنشر و التوزیع؛ بیروت: الموسّسة العربیة للدراسات و النشر.
فردوسی، ابوالقاسم. (1387): شاهنامه، بر پایۀ چاپ مسکو، چاپ چهارم، تهران: هرمس.
فزونی استرآبادی، میرمحمّدهاشم بیگ. (1398): بحیره، مقدمه و تصحیح مرتضی موسوی و رضوان مساح، تهران: میراث مکتوب.
فلاح، نادعلی. (1382): اوس‍ن‍هه‍ای م‍ازن‍ی (اف‍س‍ان‍هه‍ای م‍ازن‍دران‍ی) و چ‍ن‍د ح‍ک‍ای‍ت، آمل: وارش‎وا.
قزوینی، زکریا بن محمّد. (1361): عجایبالمخلوقات، تصحیح و مقابله نصرالله سبوحی، چاپ دوم، تهران: کتابخانۀ مرکزی.
قزوینی، زکریا بن محمّد. (1421ق): عجایبالمخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت: موسّسه الأعلمی للمطبوعات.
قزوینی، زکریا بن محمّد. (1998): آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت: دار صادر.
کوپر، جی. سی. (1380): فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: نشر فرشاد.
لقمان، بزرگمهر. (ترجمه) (1399): جاماسپی، گزارشِ پارسیگِ (پهلوی) یادگارِجاماسپ/جاماسپ‎نامه، برپایۀ گزارش رهام اشه، تهران: شورآفرین.
ل‍وف‍ل‍ر - دلاش‍و، م. (1366): زب‍ان رم‍زی ق‍ص‍هه‍ای پ‍ری‍وار، ت‍رج‍م‍ۀ‎ ج‍لال‎ س‍ت‍اری، چاپ دوم، ‎تهران: توس.
مجیدزاده، یوسف. (1382): جیرفت، کهنترین تمدن شرق، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
محمودزاده، عظیم. (1385): فهرست دزفولشناسی کلمجور، چاپ چهارم، دزفول: افهام.
مزداپور، کتایون. (1371): «افسانۀ پری در هزار و یک شب»، مندرج در شناخت هویت زن ایرانی، به کوشش شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار، تهران: انتشارات روشنگران.
مسعودی، علی بن حسین. (1382): مروجالذهب و معادنالجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ هفتم، تهران: علمی و فرهنگی.
مسعودی، علی بن حسین. (1386ق): اخبارالزّمان، نجف: مکتبة الحیدریة.
مولوی، جلال‎الدین محمّد بن محمّد. (1383): کلیات دیوان شمس تبریزی، با استفاده از نسخۀ تصحیح‎شدۀ فروزانفر، به کوشش ابوالفتح حکیمیان، تهران: پژوهش.
میبدی، احمد بن محمّد. (1371): کشفالاسرار و عدهالابرار، به سعی و اهتمام علی‎اصغر حکمت، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
میرعابدینی، سید ابوطالب. (1379): ابراهیم ادهم، زندگی و سخنان، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
میهن‎دوست، محسن. (1397): اسطورۀ آب، چیستی پری، مشهد: ترانه.
نامور مطلق، بهمن؛ منیژه کنگرانی. (1394): فرهنگ مصوّر نمادهای ایرانی، تهران: سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، موسّسه نشر شهر‏‫‏‫.
نراقی، احمد بن محمّدمهدی. (1381): طاقدیس، تصحیح و تحقیق علی افراسیابی، قم: نهاوندی.
نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف. (1373): خمسۀ حکیم نظامی گنجوی، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
نویری، احمد بن عبدالوهاب. (2002م): نهایةالأرب فی فنونالأدب، الطبعة الثانیة، قاهره: وزارة‎الثقافیة و الارشاد القومی.
وارنر، رکس. (1389): دانشنامه اساطیر جهان، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‎پور، چاپ چهارم، تهران: نشر اسطوره.
واندنبرگ، ل. (مرداد و شهریور 1349): «مفرغ‎های لرستان»، ترجمۀ یحیی شهیدی، بررسیهای تاریخی، س5، ش3، صص 93-132.
هال، جیمز. (1387): فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ سوم، تهران: فرهنگ معاصر.
Benwell, Gwen & Arthur Waugh (1961): Sea Enchantress. London: Hutchinson of London.
Waugh, Arthur (1960): “The Folklore of the Merfolk”. Folklore, 71:2, pp. 73-84. DOI: 10.1080/0015587X.1960.9717221.
Müller, Axel & Christopher Halls & Ben Williamson (2022): Mermaids: Art, Symbolism and Mythology. Exeter: University of Exeter Press. DOI: https://doi.org/10.47788/DIJI2771
Encyclopædia Britannica (1911): “MERMAIDS and MERMEN”. Vol. 18. Cambridge, England: at the University Press.
Frayne, Douglas. R & Stuckey, Johanna H (2021): A handbook of gods and goddesses of the ancient Near East: three thousand deities of Anatolia, Syria, Israel, Sumer, Babylonia, Assyria, and Elam. University Park, Pennsylvania: Eisenbrauns.
Paton, Lewis Bayles (1930): “ATARGATIS” in: Encyclopaedia of Religion and Ethics. Vol. 2, pp.164-167, Ed James Hstings. New York: Charles Scribner's Sons.
Drijvers, H. J. W (1980): Cults and Beliefs at Edessa, Leiden: Brill.
Jafari Qanavati, Mohammad (2019): “A Persian Sea Fairy” in: The Penguin Book of Mermaids. edited by Cristina Bacchilega & Marie Alohalani Brown, pp 185-186. The United States of America: Penguin Books.
Bacchilega, Cristina & Marie Alohalani Brown (ed) (2019): The Penguin Book of Mermaids. The United States of America: Penguin Books.
Drijvers, H. J. W (1999): “ATARGATIS” in: Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Edited by Karel van der Toorn & Bob Becking & Pieter W. van der Horst, 2nd Revised ed, Leiden / Boston / Köln: Brill.
Greenfield, J. C (1999): “APKALLU” in: Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Edited by Karel van der Toorn & Bob Becking & Pieter W. van der Horst, 2nd Revised ed, Leiden / Boston / Köln: Brill.
Strassberg, Richard E., Editor&Translator. (2018). A Chinese Bestiary: Strange Creatures from the Guideways Through Mountains and Seas= [Shan hai jing]: Berkeley: University of California Press.
Shstri, Satya vrat (2009). Discovery of Sanskrit Treasures: Epics and Puranas. Delhi: Yash Publications Delhi.