بررسی گونه شناختی خمسۀ عطایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی/ دانشگاه بیرجند

چکیده

خمسه‌سرایی یکی از سنت‌های دیرپای ادب فارسی است که از قرن شش هجری قمری آغاز شد و تا قرن چهاردهم در ایران و سرزمین‌های زیر نفوذ فرهنگ ایرانی ادامه یافت. حکیم نظامی با سرودن «پنج گنج» چنان شهرتی به دست آورد که پس از او، شاعران بسیاری در ایران، شبه قاره، آسیای مرکزی و آسیای صغیر، خمسه‌هایی به زبان‌های فارسی و ترکی سرودند. یکی از خمسه‌سرایان مشهور آسیای صغیر، که خمسه‌ای به زبان ترکی عثمانی سروده است، عطاءالله نوعی‌زاده متخلص به عطایی (قرن 11 ه.ق.) است. هدف این مقاله بررسی گونه‌شناختی خمسۀ عطایی به عنوان نمایندۀ خمسه‌های ترکی عثمانی و مقایسۀ آن با خمسۀ نظامی به‌عنوان نمونۀ اولیۀ نوع ادبی خمسه است. نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که عطایی به قراردادهای شکلی خمسه، مثل تعداد و نام‌گذاری منظومه‌ها، وزن و باب‌بندی آن‌ها، حفظ توپوس‌های برجسته مثل بیت بسمله، ساقی‌نامه، ابیات آغازین و... پایبند بوده، اما یکی از ویژگی‌های اصلی نوع ادبی خمسه را که داستانی بودن منظومه‌های آن است رها کرده و تنها یک منظومۀ داستانی به تقلید از هفت‌پیکر سروده است. عطایی در سرودن مثنوی‌هایش به طور کلی، تحت تأثیر وضعیت جامعۀ عصر خود بوده و قصه‌های هفت‌گانۀ منظومۀ هفت‌خوان نیز حکایت از وضعیت اجتماعی عصر او دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Typological Study of Atayi’s Khamse

نویسندگان [English]

  • Abbas Vaezzadeh 1
  • Elnaz Ayuob ghazani 2
1 Assistant Professor, Department of Persian language and literature, University of Birjand, Birjand, Iran.
2 MA in Persian language and literature, University of Birjand, Birjand, , Iran.
چکیده [English]

Khamse-sarayi (Quintet Composing) is one of the long-standing traditions of Persian literature that began in the twelfth century until the twentieth century in Iran and the lands under the influence of Iranian culture. Hakim Nizami gained such fame by composing "Panj Ganj" that after him, many poets in Iran, subcontinent, Central Asia and Asia Minor wrote khamse in Persian and Turkish languages. One of the famous khamse composers of Asia Minor, who wrote a khamse in Ottoman Turkish language, is Nev'i-zade Atayi. The purpose of this article is the typological and comparative study of Atayi’s Khamse with Nizami’s Khamse. The obtained results indicate that Atayi adheres to formal conventions of Khamse, such as the number and naming of verses, their weight and seasonality, preservation of prominent topos such as Beit Basmeleh, Saqiname, opening verses, etc. but he left one of the main features of the Khamse literary genre, which is the fiction of its verses, and wrote only one fictional verse in imitation of Haft-Peikar. In composing his masnavis, Atayi was generally influenced by the social situation of his era, and the seven stories of the Haft-Khan poem also tell about the social situation of his era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khamse-sarayi (Quintet Composing)
  • Nizami’s Khamse
  • Atayi’s Khamse
  • classical Persian and Ottoman Turkish poetry
انوشه، حسن. (۱۳۷۵). «عطایی» در دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی در آناتولی و بالکان. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. صص ۶۱۱-۶۱۰
آغا احمدعلی احمد. (1965م.). تذکرۀ هفت آسمان. تهران: کتابفروشی اسدی.
بابایی، طاهر. (1395). « جایگاه مهاجران ایرانی در تاریخ­نگاری منظوم عثمانی در عصر فتوح و شکوه (918-972ق)». پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی. س49. ش1. صص25-40.
تقوی، محمد و دهقان، الهام. (1388). «موتیف چیست و چگونه شکل می­گیرد؟» در نقد ادبی.س2. ش8. صص7-31.
پورنامداریان، تقی و موسوی، مصطفی. (1392). گزیدۀ مخزن­الاسرار نظامی گنجوی. تهران: نامک.
دلبری­پور، اصغر. (1372). «نظامی در ترکیه، مقلدان و نظیره­پردازان ترک خمسه» در مجموعه مقالات کنگرۀ بین­المللی بزرگداشت نهمین سدۀ تولد حکیم نظامی گنجوی. ج1. به اهتمام و ویرایش منصور ثروت. تبریز: دانشگاه تبریز. صص 559-595.
رادفر، ابوالقاسم. (1371). کتابشناسی نظامی گنجوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ریاحی، محمدامین. (1369). زبان و ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی. تهران: پاژنگ.
زرقانی، سیدمهدی. (1401). «گونه­شناسی در مطالعات عرفانی». عرفان­پژوهی در ادبیات. س1. ش1. صص187-203.
ستارزاده، عصمت. (1354). «پنج گنج نظامی و پیروان او». نگین. س10. ش120. صص34-36.
صفا، ذبیح الله. (1363). حماسه­سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
صفا، ذبیح الله. (1371). تاریخ ادبیات در ایران. ج5. تهران: فردوس.
عطایی، عطاءالله بن یحیی. (کتابت 1133ق). خمسۀ عطایی. نسخۀ خطی. موزة هنر والترز. شمارة W666.
فرو، جان. (1398). ژانر. ترجمۀ لیلا میرصفیان. تهران: علمی فرهنگی.
قاسمی­پور، قدرت­الله. (1390). «ترکیب­سازی­های واژگانی در پنج­گنج نظامی». پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی. س3. ش10. صص117-136.
ناجی طوقماق، عبدالرحمن. (1372). «خمسه­سرایان عثمانی» در مجموعه مقالات کنگرۀ بین­المللی بزرگداشت نهمین سدۀ تولد حکیم نظامی گنجوی. ج3. به اهتمام و ویرایش منصور ثروت. تبریز: دانشگاه تبریز. صص295-302.
واعظ­زاده، عباس و دیگران. (1391). «از خمسه­سرایی تا خمسه­پژوهی». زبان و ادب فارسی. ش226. صص129-163.
واعظ­زاده، عباس و قوام، ابوالقاسم. (1398). «خمسه به­مثابۀ نوع ادبی». نقد ادبی. س12. ش45. صص181-221.
وحشی بافقی، کمال­الدین. (1392). دیوان. تهران: ثالث.
Arsalan, M. (2007). Türk Edebiyatı'nda Hamse. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 305-322.
Atayi. (1948). Atayi'nin Hilyetü'l-Efkâr Mesnevisi (A. L. Sirri, Ed.). Ankara: İnkılap Kitabevi.
Atayi. (2005). Nev'i-zade Atayi'nin Nefhatü'l-Ezhâr Mesnevisi (M. Kuzubaş, Ed.). Samsun: Deniz Kültür Yay.
Atayi. (2009). Nev'i-zade Atayi'nin Sâkiname Mesnevisi (M. Kuzubaş, Ed.). Istanbul: Etüt Yayınları.
Atayi. (2017). Nev'i-zade Atayi'nin Sohbetü'l-Ebkâr Mesnevisi (M. Yelten, Ed.). Ankara: Kültürturizm.
Tuman, N. (1961). Istanbul Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Kataloğu. Istanbul: MEB Yay