نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد آستارا، دانشگاه آزاد اسلامی، آستارا، ایران

2 گروه زبان وادبیات فارسی، واحد آستارا، دانشگاه آزاد اسلامی، آستارا، ایران.

چکیده

ادبیات صوفیه در دو صورت منثور و منظوم آن، بخشی بزرگ و مهم از ادبیات فارسی است با گونه‌ها و زیرگونه‌های متنوعی چون دستینه‌ها و آثار منثور و منظوم تعلیمی و نیز آثار خلاقه‌ای که گزارش‌گر لحظات شور و اشراق صوفی در زبانی غنایی یا رمزی(سمبلیک) است. یکی از مواد اصلی و مشترک در میان تقریباً تمامی این انواع گوناگون، نقل «حکایات» و «اقوال» مشایخ صوفی است. این پژوهش کوششی است برای ارائۀ تصویری دقیق و مستند از کمّ و کیفِ بازتابِ «حکایات» (و نه اقوالِ) مشایخ صوفی در مهم‌ترین ‌منظومه‌های تعلیمی صوفیانۀ فارسی شامل حدیقة‎الحقیقۀ سنایی، مثنوی معنوی مولانا، و هفت‌اورنگ جامی. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد از مجموع 300 حکایت منقول در مجموع این آثار، گذشته از حکایات منسوب به پیران ناشناس (47 حکایت)، که بالاترین میزان حکایات را تشکیل می‌دهد، بیشترین حکایت‌ها به‌ترتیب مربوط به بایزید(با 24مورد)، ابوسعید ابوالخیر(با 21 مورد) و شبلی(با 20 حکایت) است. همچنین حدود یک‌چهارم از مجموع کل حکایات، «حکایات کرامات»اند و مضمون بقیۀ حکایات، تعلیم معارف و مفاهیم صوفیانه است. گفتنی است در نگاهی تاریخی و تطبیقی، به‌روشنی‌می‌توان افزایش توجه به نقل حکایاتِ کرامات را در فاصلۀ سنایی تا مولانا دید؛ چنان‌که در حدیقة‌الحقیقه، هیچ حکایت کرامتی نقل نشده اما از میان 26 حکایت منقول در دفاتر ششگانۀ مثنوی مولانا، 15 حکایت، (یعنی حدود 60درصد حکایات) کرامت‌محور است. درنهایت نیز می‌توان مجموع منظومه‌های صوفیانۀ فارسی را در مقایسه با انواعی همچون تذکره‌ها و اولیانامه‌ها و نیز عده‌ای از دستینه‌های کهن عربی، برخوردار از توجه کمتری به حکایات کرامات تلقی کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Anecdotes of Elders in Persian Sufi poems

نویسندگان [English]

  • Saloomeh Sayyad Rajebi 1
  • Mohammad Ebrahimpur Namin 2
  • Khosro Jalili Kohnehshahri 1

1 Department of Persian Language and Literature, Astara Branch, Islamic Azad University, Astara, Iran.

2 Department of Persian Language and Literature, Astara Branch, Islamic Azad University, Astara, Iran

چکیده [English]

Anecdotes of Elders in Persian Sufi Poems
 
Sufi literature in its two forms, prose and verse, especially between the 6th and 9th centuries A.H., is a large and important part of Persian literature with various types and subtypes such as edicts and didactic works of prose and verse, as well as works that report moments of passion and Sufi illumination is in a lyrical or symbolic language. One of the main and common materials among almost all these different types, although with different levels and frequency among the types, is the narration of "stories" and "sayings" of Sufi Sheikhs. This research is an attempt to present a detailed and documented picture of the quality and quantity of the reflection of the "stories" (and not the sayings) of the Sufi sheikhs in the most important Persian Sufi educational systems, including Hadiqat al-Haqiqa Sanâ'i, Attâr's poems including Elâhinâma, Asrârnâmeh, and Manteq al-Tayr and Mosibat-nâme, the six books of Mowlânâ's Masnaviye Maʾnavi, and Jâmi's Haft-orang. The results of this research show that out of the total of 300 stories narrated in these works, apart from the stories attributed to the unknown elders (47 stories), which constitute the highest amount of stories, the most stories are related to Bâ Yazid (with 24 cases), Abu Saʾid Abul Xair (with 21 cases) and Šebli (with 20 anecdotes). Also, about a quarter of all the stories are "Karâmat stories" and the theme of the rest of the stories is the teaching of Sufi knowledge and concepts. It is worth mentioning that in a historical and comparative perspective, it is clear to see the increase in attention to the narration of Karâmat stories between Sanâʾi and Rumi; As in Hadiqat al-Haqiqat, there are no honorable stories, but among the 26 stories narrated in the six books of Mowlânâ's Masnavi, 15 stories (that is, about 60 percent of the stories) are about honor. Finally, it is possible to consider the totality of Persian Sufi poems as having less attention to stories of virtues compared to types such as Tazkirats and hagiographies as well as some ancient Arabic short books.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sufism literature
  • Persian Sufi poems
  • stories of elders
  • dignity'
ابراهیم‎پور نمین، محمد‌ (1399)، «اولیانامه‎نویسی متصوفه». نشریه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال 73، شمارۀ 242.
ابی سعد، ابوروح لطف‎الله (1391‌). حالات و سخنان ابوسعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
بارت، رولان‌ (1401‌). درآمدی به روایتشناسی. ترجمۀ هوشنگ رهنما، تهران: هرمس.
پورمظفری، داوود (1390‌). «گفتار نوشت‎های صوفیان، بازشناسی یک گونه نوشتاری». نقد ادبی تربیت مدرس، دوره 4، شمارۀ 15.
تقوی، محمد‌ (1387‌). «ویژگی‎های ساختاری و روایتی حکایت‎های مشایخ در مثنوی‎های عطار». اندیشه قدیریان، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، شمارۀ 160.
جامی، عبدالرحمن‌ (1386‌). هفتاورنگ. مصحح مرتضی مدرس گیلانی، تهران: مهتاب، اهورا.
جبری، سوسن‌ (1390‌). «حکایت و جهان‎بینی صوفیانه». مجله بوستان ادب دانشگاه شیراز، سال سوم، پیاپی 8، تابستان.
الجرجانی، علی بن محمد الشریف‌ (1985م‌). التعریفات. بیروت: مکتبة لبنان.
حسن کلهری، شهلا‌ (1381‌).  بازتاب اندیشۀ مشایخ صوفیه در مثنوی مولانا جلالالدین بلخی (بایزید بسطامی ابوسعید ابوالخیر سنایی عطار‌). راهنما دکتر جلیل تجلیل، دانشگاه آزاد رودهن، کارشناسی ارشد.
حیدری، علی‌ (1381‌). سنجش حکایات مشابه مثنوی مولوی با مثنویهای عطار و سنایی. پایان‎نامۀ ارشد، راهنما سیروس شمیسا، دانشگاه علامه طباطبایی.
داورپناه، امیر‌ (1390‌). بازتاب اندیشه و کلام مشایخ صوفی در مثنوی معنوی. استاد راهنما دکتر تقی پورنامداریان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، رسالۀ دکتری.
سرّاج طوسی، ابونصر عبدالله بن علی‌ (1914م‌). اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد الین نیکلسون، لیدن: مطبعۀ بریل.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم‌ (1394‌). حدیقةالحقیقه و شریعةالطریقه. به‎کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم، (1401)، سیرالعباد الی المعاد. تصحیح و شرح دکتر مریم مشرف، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری سخن.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم، (1348)، مثنوی‌های حکیم سنایی. به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شهبازی، ایرج؛ علی‎اصغر ارجی، (1387)، سبع هشتم. چ اول. قزوین: سایه‎گستر.
شیمل، آن‎ماری‌ (1401‌). تصوف، مقدمهای بر عرفان اسلامی. ترجمۀ شاهرخ راعی، تهران: حکمت.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم‌ (1399‌). اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم‌ (1399‌). الهینامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم‌ (1399‌). تذکرةالاولیاء. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، 2 جلد، چاپ ششم، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم‌ (1399‌). مصیبتنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن ابراهیم‌ (1399) ، منطقالطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
محاسبی، الحارث ‎بن ‎اسد. (1420 ق‌). الرعایة لحقوق الله. تحقیق عبدالرحمان عبدالحمید البر، مصر: دار یقین.
مولوی، جلال‎الدین محمد بلخی‌ (1375). مثنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: توس.
نراقی، احمد(آرش)‌ (1378‌). رسالۀ دینشناخت. مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی، تهران: طرح نو.
نوروزی، مرجان‌ (1388) بازتاب گفتار و کردار مشایخ صوفیه در مثنوی و آثار منثور مولانا. پایان‎نامۀ ارشد، راهنما دکتر قدرت‎الله طاهری، دانشگاه تربیت مدرس.
هرمن، دیوید‌ (1396‌). دانشنامۀ نظریه‎های روایت. ترجمۀ گروه مترجمان، ویراستار محمد راغب، تهران: نیلوفر.
یان، مانفرد‌ (1402‌). روایتشناسی، مبانی نظریۀ روایت. ترجمۀ محمد راغب، تهران: ققنوس.
یاوری، علیرضا، هادی خدیور‌ (1400‌). «بررسی عنصر شخصیت در حکایات مشترک هفت‎اورنگ جامی و مصیبت‎نامۀ عطّار». فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا) ،دورۀ 13 ، شمارۀ 49، پاییز.