نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استاد. گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

2 فارغ التحصیل دکتری، زبان و ادبیات فارسی،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه شهید مدنی آذربایجان،تبریز،ایران

چکیده

علاوه بر وجود تعداد قابل ملاحظه‎ای از رباعیات شعرای متقدم در میان رباعیات منسوب به مولانا، رباعیاتی نیز در دیوان او یافت می‎شود که مولانا در سرایش آن‎ها به رباعیات دیگران توجه داشته و از آن‎ها الهام گرفته‎است. او گاه بیت یا مصرعی از یک رباعی را تضمین کرده و در موارد بسیاری نیز به تتبع از ساختار برخی از رباعیات، به استقبال رباعیات شعرای پیش از خود رفته‎است. در این پژوهش با بررسی و مقایسۀ رباعیات مولانا با رباعیات موجود و در دسترس شعرای پیشین، تا حدودی سرچشمه‎ها و منابع الهام‎گیری و تأثیرپذیری مولانا از رباعیات پیشینیان مشخص گردید. در نقد ادبی معاصر، در زمینۀ رابطۀ یک متن با متون دیگر، این مقوله از رباعیات مولانا در نظریۀ بینامتنیت ژنت در دو حوزۀ بینامتنیت غیر صریح و ضمنی قرار گرفته و با آن قابل انطباق است. مولانا از شعرای متقدم بسیاری در رباعیاتش الهام گرفته‎است، اما در این میان عمده‎ترین سرچشمه‎های الهام‎گیری او در رباعیاتش به شعرایی از قبیل سنایی، اوحدالدین کرمانی، عطار و خیام نیشابوری تعلق دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of Rumi's quatrains based on Genet's theory of intertextuality, relying on the quatrains of earlier poets

نویسندگان [English]

  • Rahman Moshtaqhmehr 1
  • mahnaz nezamianbaran 2

1 Proffessor.Department of in Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Azarbaijan Shahid Madni University,Tabriz, Iran

2 PhDGraduated,Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Human Sciences, Shahid Madani University of

چکیده [English]

In addition to the existence of a considerable number of quatrains of previous poets among the quatrains attributed to Rumi, there are also quatrains in his Diwan that Rumi paid attention to and took inspiration from the quatrains of them. Sometimes he quoted a verse or stanza from others quatrains and in many cases he followed the structure of the quatrains of his predecessors. In this research, by examining and comparing the quatrains of Rumi with the existing and available quatrains of previous poets, the sources of inspiration and influence of Rumi from the quatrains of the previous poets were determined to some extent. In contemporary literary criticism, in the context of the relationship of one text with other texts, this category of Molana's quatrains in Genet's theory of intertextuality is placed in two areas of non-explicit and implicit intertextuality and is adaptable with it. Rumi has been inspired by many previous poets in his quatrains, but the main sources of his inspiration in his quatrains belong to poets such as Sanai, Ohaduddin Kermani, Attar and Khayyam Neishaburi.

کلیدواژه‌ها [English]

  • intertextuality
  • Rumi'
  • s quatrains
  • previous poets
  • ancient texts
آذر، اسماعیل ( 1395). «تحلیلی بر نظریه‎های بینامتنیت ژنتی»، مجلۀ پژوهش‎های نقد ادبی و سبک‎شناسی، شماره 24 دوره هفتم ، ص.11-31.
آلن، گراهام ( 1380). بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
اخسیکتی، اثیرالدین ( 1337). دیوان،  به تصحیح و مقابلۀ رکن‎الدین همایون فرخ، تهران: انتشارات کتابفروشی رودکی.
اصفهانی، کمال‎الدین اسماعیل ( 1399). دیوان غزلیات و رباعیّات، تصحیح و تحقیق دکتر محمدرضا ضیاء، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اهری، عبدالقادر ( 1358). الاقطاب القطبیه او البلغة فی الحکمة، تصحیح محمد تقی دانش‎پژوه، تهران: انجمن فلسفۀ ایران.
بهاءالدین ولد، محمد ( 1382). معارف، به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: طهوری.
بهشتی، احمد ( 1356). رباعی‌نامه، تهران: انتشارات روزنه.
بیلقانی، مجیرالدین ( 1358). دیوان، تصحیح دکتر محمد آبادی، تبریز: مؤسسۀتاریخ و فرهنگ ایران.
جبلی، عبد الواسع ( 1356). دیوان. به اهتمام و تصحیح و تعلیق ذبیح‌الله صفا، تهران: انتشارات امیرکبیر.
خویی، حسام‎الدین حسن بن عبدالمؤمن ( 1379). مجموعۀ آثار حسامالدین خویی، به کوشش صغری عباس‎زاده، تهران: میراث مکتوب.
خیام نیشابوری ( 1367). طربخانه، به اهتمام علامه جلال‎الدین همایی، چاپ دوم، تهران: موسسۀ نشر هما.
رازی، نجم‎الدین ( 1389). مرصادالعباد، به اهتمام دکتر محمدامین ریاحی، تهران: علمی فرهنگی.
رحیمی زنگنه، ابراهیم  و دیگران (1396). «بازشناسی  منبع 38 رباعی منسوب به مولانا در متون ادبی و تاریخی»، دوفصلنامۀ تاریخ ادبیات، دوره 10 شماره دوم. ص.35-48.
سمعانی، شهاب‎الدین احمد بن منصور ( 1384). روحالارواح، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: علمی و فرهنگی.
سنایی غزنوی، ابوالمجدود ( 1388). دیوان. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.
سیفی نیشابوری، علی بن احمد ( 1399). رسائلالعشاق و وسائلالمشتاق، به کوشش جواد بشری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
شروانی، جمال خلیل ( 1375).  نزهةالمجالس. تصحیح و تحقیق محمدامین ریاحی، تهران: علمی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا ( 1387). غزلیات شمس تبریز ( دو جلد)، تهران: سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا ( 1392). زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
شمس تبریزی، محمدبن علی ( 1385).  مقالات شمس تبریزی، تصحیح محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.
شمیسا، سیروس ( 1374). سیر رباعی در شعر فارسی، تهران: فردوس.
صادری، طه ( 1393). نسخه‌پژوهی رباعیّات مشترک بین خیام و پنج شاعر (عطار، بابا افضل، مولوی، مجد همگر و حافظ)، پایان‎نامۀ دکترای تخصصی، گروه ادبیّات، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
صباغی، علی ( 1391). «بررسی تطبیقی محورهای سه‎گانۀ بینامتنیت ژنت و بخش‎‎هایی از بلاغت اسلامی»، فصلنامۀ پژوهش‎های ادبی، سال نهم، شمارۀ 38، ص. 59-71.
ظهیری سمرقندی، بهاءالدین محمد ( 1349). اغراض‌السیاسة فی اعراض‌الریاسة، به کوشش دکتر جعفر شعار، تهران: دانشگاه تهران.
عطار نیشابوری، فریدالدین ( 1358). مختارنامه، تصحیح، مقدمه و حواشی محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: توس.
عوفی، محمد ( 1359). جوامعالحکایات و لوامعالروایات، (باب چهاردهم از قسم اول)، تصحیح دکتر امیر بانو مصفّا(کریمی)، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عوفی، محمد ( 1324). لباب الالباب، (2جلد) به کوشش ادوارد براون، لیدن: بریل.
عین‎القضات همدانی ( 1377). نامههای عینالقضات همدانی، (3جلد)؛ به کوشش علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران: اساطیر.
عین‎القضات همدانی ( 1377). تمهیدات. به کوشش عفیف عسیران، تهران: کتابخانۀ منوچهری.
عین‎القضات همدانی ( 1337). لوایح، به تصحیح دکتر رحیم فرمنش، تهران: هنر.
غزالی، احمد ( 1376). مجموعۀ آثار فارسی احمد غزالی، به کوشش احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
غزنوی، سیدحسن ( 1362). دیوان. به تصحیح و مقدمۀ محمد تقی مدرس رضوی، تهران: اساطیر.
فرائدالسلوک ( 1368). به کوشش نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران: پاژنگ.
قاضی اوش. (1354). قرةالعین، به اهتمام امین پاشا اجلالی، تبریز: انجمن استادان زبان و ادبیّات فارسی.
قوچانی، عبدالله ( 1371). اشعار فارسی کاشیهای تخت سلیمان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قونوی، صدرالدین ( 1364). تبصرةالمبتدی و تذکرةالمنتهی، تصحیح نجفقلی حبیبی، مجلۀ معارف، 2(1). 69-128.
کاشانی، افضل‎الدین محمد (1311). رباعیّات بابا افضلالدین کاشانی، به اهتمام سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ دانشکده.
کراچی، روح‎انگیز ( 1397). تاریخ شعر زنان از آغاز تا سدۀ هشتم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کرمانی، اوحدالدین ( 1366). دیوان رباعیّات، به اهتمام احمد ابومحبوب و مقدمۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: سروش.
کمال‎الدین اسماعیل اصفهانی ( 1399). دیوان، به اهتمام و تصحیح دکتر محمدرضا ضیاء، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
لمعة‌السراج لحضرةالتاج ( 1348).  به کوشش محمد روشن، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
لوئیس، فرانکلین دی (1383). مولوی: دیروز و امروز، شرق و غرب، ترجمۀ فرهاد فرهمندفر، تهران: نشر ثالث.
محمد بن منور ( 1381). اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
مرادی، ارحام؛ وفایی، محمدافشین ( 1395). سفینۀ کهن رباعیّات، تهران: سخن.
مستوفی قزوینی، حمدالله ( 1364). تاریخ گزیده، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مشتاق‎مهر، رحمان، و دیگران ( 1400). «مآخذ نویافتۀ 75 رباعی از دیوان کبیر مولانا با تکیه بر نزهة المجالس»، دو فصل‎نامۀعلمی پژوهشی کهننامۀ ادب پارسی، سال دوازدهم، شمارۀ اول، ص. 296-334.
منهاج‎السراج عبدالحیّ ( 1363). طبقات ناصری. تهران: دنیای کتاب.
مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی ( 1371). مکتوبات، به کوشش توفیق سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی ( 1363). کلیات شمس یا دیوان کبیر، ج8، با تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، تهران: دانشگاه تهران.
مویّد بغدادی، بهاءالدین محمد ( 1385). التوسّل الی الترسّل، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدین ( 1363)،کشفالاسرار و عدةالابرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران: امیر کبیر.
میرافضلی، سید علی ( 1382). رباعیّات خیام در منابع کهن. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
میرافضلی، سید علی (1394). جنگ رباعی: بازیابی و تصحیح رباعیّات کهن پارسی، تهران: سخن.
میرافضلی، سید علی (1376). «مروارید کرمانی و رباعیّات سرگردان»، مجلۀ معارف، شمارۀ سوم، ص. 24 ـ 36.
میرافضلی، سیدعلی (1379). «رباعیّات اوحدالدین کرمانی در کهن‎ترین منابع»، معارف، 17شمارۀ هفدهم، ص.53-89.
نامور مطلق، بهمن ( 1386). «ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با متون دیگر»، مجلۀ پژوهشنامۀ علوم انسانی، شمارۀ پنجاه و ششم، ص. 83- 98.
نامور مطلق، بهمن ( 1391). «بینامتنیت‎ها»، کتاب تخصصی نقدنامۀ هنر، شمارۀ دوم، ص. 57-84.
نظامی، مهناز و دیگران ( 1399). «ردیابی 35 رباعی منسوب به مولانا در نسخ خطّی و چاپی دیوان سنایی و متون کهن‎تر»، مجلۀ زبان فارسی و گویش‎های ایرانی، دوره پنجم شماره 2، ص. 51-77.
نیشابوری، رضی‎الدین. (1382). دیوان، به کوشش ابوالفضل وزیرنژاد، مشهد: محقق.
هزار حکایت صوفیان. (1389). به کوشش دکتر احمد خاتمی‌پور، تهران: سخن.
یغمور، محمد ( 1396). سفینۀ ترمد، به کوشش امید سروری و همکاری سید باقر ابطحی، تهران: انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار.
 نسخ خطی:
الاقطاب القطبیة یا البلغة فی الحکمة، نسخۀ شمارۀ 777، قطب‎الدین ابوالفضایل عبدالقادر بن حمزه بن یاقوت اهری، (کتابت 666)، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
جنگ اشعار، نسخۀ شمارۀ 900، ( اواخر قرن 7 یا اوایل قرن 8) کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
دیوان عبدالواسع جبلی، نسخۀ شمارۀ 2/248، (کتابت699ق)، کتابخانۀ موقوفۀ مرحوم مجتبی مینوی.
سفینۀ تبریز، نسخۀ شمارۀ 14590،ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی، (کتابت 721-723ق) کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مجموعۀ اشعار، نسخۀ شمارۀ 275 (681ق)، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
مجموعۀ اشعار، نسخۀ شمارۀ 1/8284، دیوان رضی‌الدین نیشابوری، کتابخانۀ مجلس شورا، (کتابت 1260 ق)
مجموعۀ اشعار، نسخۀ شمارۀ 270 (686ق) کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
مجموعۀ اشعار و مراسلات، شمارۀ 487 کتابخانۀ لالا اسماعیل ترکیه، و میکروفیلم شمارۀ 573ف، (کتابت نیمۀ اول سدۀ هشتم)،کتابت محمد بن حیدر حسینی عبدالکریم بن اصیل جاربردی، حمزۀ بن عبدالله طواشی، محمد بن عبدالرزاق، عبدالمجیب بن محمد بن عفیف اصفهانی و حاجی محمد گویندۀ تبریزی. یک انجامۀ آن به سال 727ق است. کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
مجموعۀ اشعار فارسی، نسخۀ شمارۀ 2051 کتابخانۀ ایا صوفیه، میکرو فیلم شمارۀ 108ف، به خط محمود ابن احمد سراج تبریزی، (کتابت 730ق)، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
مطالع‌الایمان، میکرو فیلم شمارۀ 2/557 ف، منسوب به صدرالدین قونوی (در نسخه اوحدالدین نوشته شده)، (کتابت: 660ق)، به خط علی بن سلیمان بن یونس قونوی معلم، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.