نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

 خاک‌خواری، یعنی عادت به خوردنِ خاک وگِل و نظایر آن، سابقۀ طولانی در سراسر جهان دارد. این پدیده در متون کهن فارسی و عربی نیز به صورت‌های مختلف انعکاس یافته است و طیف‌های گوناگونی از مردم، اعمّ از زاهدان و صوفیان، خلفا و پادشاهان و دولتمردان، فُقرا، زنان، کودکان، دیوانگان و عموم مردم به آن گرایش داشته‌اند. در این پژوهش به بررسیِ بازتابِ خاک‌خواری در متون نظم ونثر فارسی و عربی پرداخته‌ایم. این پژوهش را به روش توصیفی- تحلیلی انجام داده‌ایم و با شناساییِ منابعِ گوناگونی که در آنها اشاره‌ای به خاک‌خواری شده است و استناد به آنها به بررسی و تحلیل موضوع پرداخته‌ایم.چنان‌که از شواهد متون کهن برمی‌آید، خاک‌خواری، گذشته‌از جُنون، غالباً به‌سببِ فقر، زُهد و ورع، التذاذ و اعتیاد، و یا ویارِ زنانِ باردار بوده است. رواجِ امثالِ گوناگون در میانِ اقوامِ ایرانی با مضمونِ خاک‌خواری نشانگرِ میزانِ شیوع و همچنین دشواریِ ترکِ این عادت بوده است. جُز زاهدانِ قرونِ نخستین اسلام که خاک‌خواری را نوعی زهد و ورع و پرهیز از امور دنیوی و تقیّد به حلال‌خواری و کم‌آزاری می‌پنداشته‌اند، شاعران و نویسندگان اغلب برخورد منفی با این پدیده داشته‌اند وآن را از عادت‌های ناپسند و بیمارگونه ‌شمرده‌اند و به خودداری از آن دعوت ‌کرده‌اند. در متونِ طبّی خاک‌خواری را نوعی بیماری و مرض شناخته‌اند و راهکارهایی برای درمان آن ارائه داده‌اند. در متون اخلاقی گِل‌خواری را از جملۀ اَمراضِ نفس شمرده‌اند و گاه در تمثیل، به ‌اعتیادِ گِل‌خواری اشاره کرده‌اند. در متونِ دینی نیز خاک‌خواری حرام شمرده ‌شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Geophagia and its reflection in Ancient Persian and Arabic texts

نویسنده [English]

  • mahmood nadimi harandi

Department of persian language and literature, Payame Noor Unvierstiy, Tehran, Iran

چکیده [English]

 
Geophagia means the habit of consuming soil, mud, etc. It has a long history in many parts of the world. This phenomenon has also been reflected in Ancient Persian and Arabic texts in different ways, and various groups of people have tended to it. Many ascetics and Sufis, caliphs and kings and statesmen, poor people, women, children, madmen and the general public have been inclined towards it. In this research, we have investigated the reflection of geophagia in Persian and Arabic poetry and prose texts and we have tried to answer these questions: 1. How is geophagia reflected in ancient Persian and Arabic texts? 2. How is geophagia among different social spectrums? 3. How is geophasia in medical, religious, ethical and literary texts and in proverbs?
We have done this research in a descriptive-analytical method, and by identifying various sources in which geophagia is mentioned and referring to them, we have examined and analyzed the issue. According to the evidence of Ancient texts, geophagia in addition to madness, is often due to poverty, asceticism and piety, pleasure and addiction, or the longing of pregnant women. Various proverbs among Iranian tribes with the theme of geophagia have shown the prevalence of geophagia and also the difficulty of quitting it. Except for the early ascetics, who considered geophagia as a form of piousness and ascetic practices, insisting on halal eating and less annoying, poets and writers often had a negative attitude towards this issue and considered it one of the disgusting and sick habits. They have invited others to avoid it. In medical texts, geophagia has been recognized as a kind of disease and they offered solutions for its treatment. In moral texts, geophagia has been considered as one of the diseases of the soul, and sometimes mud eating addiction has been mentioned in parables. In Islamic religious texts, geophagia is also forbidden.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Geophagia
  • eating mud
  • Ancient Persian and Arabic texts
ابنابیالدُّنیا، عبدالله بن محمّد (۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۰م). الجوع. تحقیق محمّدخیر رمضان یوسف، الطَّبعة الثَّانیة، بیروت: دار ابنحزم.
ابنابیالدُّنیا، عبدالله بن محمّد  (۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م). المُتَمَنّین. تحقیق محمّدخیر رمضان یوسف، بیروت: دار ابنحزم.
ابنابیالدُّنیا، عبدالله بن محمّد  (۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م). الورع. تحقیق و تعلیق أبیعبدالله محمّد بن حمد الحُمود، الکویت: الدار السَّلفیه.
ابن‎ابی‎اُصَیبِعَه، ابوالعبّاس احمد بن القاسم (بی‎تا). عُیونُالأنباء فی طبقاتالأطباء. شرح و تحقیق نزار رضا، بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ابن‎الجوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمن بن علی (۱۴۲۱ق/ ۲۰۰۱م). تلبیس إبلیس. بیروت: دار الفکر.
ابن‎الجوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمن بن علی  (۱۳۸۱). تلبیس ابلیس. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چاپ دوم، تهران: نشر دانشگاهی.
ابن‎الجوزی، ابوالفرج عبدالرَّحمن بن علی  (۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م). الموضوعات مِنَ الأحادیث المرفوعات. حَقَّقَ نُصوصَهُ و عَلَّقَ عَلَیه: نورالدّین بن شکری بن علی بویا جیلار، ریاض: مکتبة اضواء السَّلَف.
ابن‎حوقَل، ابوالقاسم محمّد (1939م). صورةالأرض، [القسم الثّانی]. تحقیق کِرامِرز، الطَّبعة الثَّانیة، لیدن: مطبعۀ بریل.
ابن‎سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۹۹). دانشنامۀ علائی (الهیات). مقدّمه، حواشی و تصحیح محمّد معین، چاپ سوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن‎قولویه قمی، جعفر بن محمّد (۱۳۵۶). کاملالزِّیارات. صحَّحَهُ و عَلَّقَ عَلَیه عبدالحسین الأمینی التبریزی، النَّجَف الأشرف: المطبعة المرتضویه.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی خزاعی (1389). رَوضُالجِنان و رَوحُالجَنان فی تفسیرالقرآن. به کوشش محمّدجعفر یاحقی و محمّدمهدی‎ ناصح، چاپ چهارم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
ابونُعَیم اصفهانی، احمد بن عبداللّه (۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۶م) حلیةالأولیاء و طبقاتالأصفیاء. بیروت: دار الفکر.
اَخَوَینی بُخاری، ابوبکر ربیع بن احمد (۱۳۷۱). هدایةالمتعلّمین فی الطّب. به تصحیح جلال متینی، چاپ دوم، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
الاصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد (۱۹۲۷). مَسالکالمَمالک. تصحیح دخویه، لیدن: مطبعۀ بریل.
الاصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد  (۱۳۴۰). مسالک و ممالک. ترجمۀ فارسی از قرن پنجم یا ششم هجری، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الاصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمّد  (1373). ممالک و مسالک. ترجمۀ محمّد بن اسعد بن عبداللّه تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
برقی، احمد بن محمّد بن خالد (1371ق). المحاسن. تحقیق جلال‎الدّین محدّث، الطَّبعة الثَّانیة، ‎قم: دار الکتب الإسلامیة.
بوشنجی نابی، ابوالحسن بن هیثم (۱۳۸۴). قصصالانبیاء. ترجمۀ محمّد بن اسعد بن عبداللّه تستری، تصحیح و تحقیق سیّد عبّاس محمّدزاده، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
بیرونی، ابوریحان (1370). الصَّیدَنَه فی الطِّب. به تصحیح و مقدّمۀ و تحشیۀ عبّاس زریاب خوئی، تهران: نشر دانشگاهی.
پولاک، یاکوب ادوارد (۱۴۰۰). سفرنامۀ پولاک (ایران و ایرانیان). ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران: انتشارات خوارزمی.
ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن محمّد (۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۲م). الکشف و البیان (تفسیر الثَّعلبی). دراسة و تحقیق ابی‎محمّد بن عاشور، مراجعة و تدقیق نظیر السّاعدی، بیروت: دار احیاء التُّراث العربی.
جامی، نورالدّین عبدالرَّحمان (1382). نفحاتالأنس من حضراتالقدس. مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اطّلاعات.
جُرجانی، سیّد اسماعیل (1388) الأغراضُالطِّبّیَّه و المباحثُ العَلائیَّه. تصحیح و تحقیق حسن تاج‎بخش، چاپ دوم، تهران: انتشارت دانشگاه تهران.
جُرجانی، سیّد اسماعیل  (1369). خُفّی علائی. به کوشش علی‎اکبر ولایتی، محمود نجم‎آبادی، تهران: انتشارات اطّلاعات.
جُرجانی، سیّد اسماعیل  (2535 [= 1355]). ذخیرۀ خوارزمشاهی (چاپ عکسی از روی نسخه‎ای خطّی). به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
حبیش تفلیسی، کمال‎الدّین ابوالفضل (1390). بیانُالطِّب. تصحیح و پژوهش حسین رضوی برقعی، تهران: نشر نی.
خاقانی، افضل‎الدّین بدیل بن علی (۱۳۶۲). منشآت. تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرزان.
داراشکوه، شاهزاده محمد (۱۳۵۲). حسناتالعارفین. با تصحیحات و مقدّمۀ سیّد مخدوم رهین، تهران: انتشارات ویسمن.
دهخدا، علی‎اکبر (۱۳۷۷). لغتنامه. زیر نظر محمّد معین و جعفر شهیدی. چاپ دوم از دورۀ جدید. تهران: انتشاراتِ دانشگاه تهران.
ذوالفقاری، حسن (1392). فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی. تهران: نشر علم.
ربیع (شاعری گمنام متخلّص به ~) (1390). علینامه. به تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، چاپ دوم، تهران: انتشارات میراث مکتوب.
روزبِهان بَقلی شیرازی، ابونصر (1385). شرح شَطَحیّات. به تصحیح و مقدّمۀ هنری کوربن، ترجمۀ مقدّمه از محمّدعلی امیرمعزّی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات طهوری- انجمن ایران‎شناسی فرانسه در ایران.
سلماسی، مهدی (1373). «ابوهاشم جعفری»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: انتشارات دائرة‎المعارف بزرگ اسلامی، ج 6 ص 386-387.
سنائی غزنوی، مجدود بن آدم (1377). حدیقة‌الحقیقة و شریعة‌الطّریقة. تصحیح و تحشیۀ محمّدتقی مدرّس رضوی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سنائی غزنوی، مجدود بن آدم،  (1382). حدیقةالحقیقة و شریعةالطّریقة. به تصحیح و با مقدّمۀ مریم حسینی، تهران: نشر دانشگاهی.
الشِّعرانی، امام عبدالوهّاب (1426ق/ 2005م) الطَّبقات الکُبری. تحقیق و ضبط احمد عبدالرَّحیم السَّایح، قاهره: مکتبة الثّقافة الدّینیه.
شفیعی، سعید (1398). «شُرَیحِ بن حارث کِندی»، دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: انتشارات بنیاد دائرة‎المعارف اسلامی، ج 27 ص ۶۷-۶۹.
شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1398). توضیحات تذکرةالاولیاء. چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
شهری، جعفر (1371). طهران قدیم. تهران: انتشارات معین.
عطّار نیشابوری، فریدالدّین (1398). تذکرةالاولیاء. به تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
عوفی، سدیدالدّین محمّد (۱۳۸۶). جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات. با مقابله و تصحیح امیربانو مصفّا (کریمی) (جزء دوم از قسم دوم). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عوفی، سدیدالدّین محمّد  (1387). جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات. با مقابله و تصحیح امیربانو مصفّا (کریمی) (جزء دوم از قسم اول). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
عوفی، سدیدالدّین محمّد  (۱۳۳۶). لباب‌الألباب. به کوشش سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ ابن‎سینا.
قبادیانی، ناصر خسرو (1378). دیوان اشعار. به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قفطی، علی بن یوسف (1903م). تاریخ‌الحکما. تصحیح لیپرت، لایپزیگ: تئودور ویچر.
قلانسی نسفی، عبداللّه بن محمّد (۱۳۸۵). ارشاد. به تصحیح عارف نوشاهی، تهران: انتشارات میراث مکتوب.
قمی، عبّاس (1388). کلّیّات مفاتیحُ‌الجِنان. چاپ سیزدهم، اصفهان: انتشارات مهر ثامن الأئمّۀ.
کلینی، محمّد بن یعقوب‎ (1428ق/ 2007م). الکافی. بیروت: منشورات الفجر.
گروه واژه‎گزینی (۱۳۹۶). مجموعه واژههای تغذیه. برگرفته از فرهنگ واژه‎های مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی ۱۳۷۶-۱۳۹۵، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
گلشنی، عبدالکریم (۱۳۷۹). «پولاک»، دانشنامۀ جهان اسلام. تهران: انتشارات بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، ج ۵ ص ۸۰۵-۸۰۶.
لسترینج، گای (1390). جغرافیای تاریخی سرزمین خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان، چاپ هشتم، تهران: انتشارت علمی و فرهنگی.
ماسه، هانری (1391). معتقدات و آداب ایرانی (از عصر صفویه تا دورۀ پهلوی). ترجمۀ مهدی روشن‎ضمیر، تهران: انتشارات شفیعی.
متینی، جلال (1371). مقدّمه بر هدایة المتعلّمین فی الطّب
مجلسی، محمّدباقر (۱۴۰۳ق). بحارالأنوار. تحقیق: إبراهیم میانجی و محمّدباقر بهبودی، الطَّبعة الثَّانیة، بیروت: دار إحیاء التُّراث العربی.
محقّق، مهدی (۱۳۴۷). «خاکِ نیشابور». مجلّۀ یغما، سال بیست‎ویکم، شمارۀ ششم، شهریور، شمارۀ پیاپی ۲۴۰، ص 321- 323.
محقّق، مهدی  (۱۳۵۲). «کتاب رازی دربارۀ گِلِ نیشابوری». مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال نهم، شمارۀ دوم، تابستان، شمارۀ پیاپی ۳۴، ص 308-327.
المروزی، ابوبکر احمد بن محمّد (۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م). کتاب‌الورع. تحقیق سمیر بن أمین الزُّهَیری، ریاض: دار الصمیعی.
مسکویه، ابوعلی (۱۳۷۵). کیمیای سعادت (ترجمۀ فارسی طهارةالأعراق). ترجمۀ میرزا ابوطالب زنجانی، به تصحیح ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات میراث مکتوب با همکاری نشر قطره.
موفّق هروی، ابومنصور علی هروی (۱۳۸۹). الأبنیه عن حقائق‌الأدویه (روضةالأنس و منفعةالنَّفس). به تصحیح احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مَلَطیوی، محمّد غازی (۱۳۸۳). روضةالعقول. به تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن و ابوالقاسم جلیل‎‎پور، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
مولوی، جلال‎الدّین‎ محمّد (۱۳۸۴). فیه ما فیه. با تصحیحات‎ و حواشی‎ بدیع‎الزَّمان فروزانفر، چاپ دهم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
مولوی، جلال‎الدّین‎ محمّد  (۱۳۶۳): کلّیات شمس یا دیوان کبیر. با تصحیحات‎ و حواشی‎ بدیع‎الزّمان‎ فروزانفر، چاپ‎ سوّم، تهران: انتشارات‎ امیرکبیر.
مولوی، جلال‎الدّین‎ محمّد  (۱۳۷۵). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد الّین نیکلسون، [مجلّد اوّل: دفتر اوّل و دوم، ۱۹۲۵؛ مجلّد دوم: دفتر سوم و چهارم، 1929؛ مجلّد سوم: دفتر پنجم و ششم، 1933]، لیدن: مطبعۀ بریل، چاپ افست: تهران: انتشارات توس.
میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین (1389). کشفُ‌الأسرار و عُدَّةالأبرار. به سعی و اهتمام علی‎اصغر حکمت، چاپ هشتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
نصیرالدّین طوسی، محمّد بن محمّد (1391). اخلاق ناصری. به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی و علی‎رضا حیدری، چاپ هفتم، تهران: انتشارات خوارزمی.
نظام‎الملک طوسی، حسن بن علی (1398). سیرالملوک (سیاستنامه). مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری انتشارات سخن.
نفیسی، ابوتراب (1364). پژوهش در مبانیِ عقایدِ سنّتیِ پزشکیِ مردمِ ایران. اصفهان: انتشارات مشعل.اَخَوَینی بُخاری. 
Reilly, C. & Jeya H. (2000). “Geophagia: why do humans consume soil?”, British Nutrition Foundation Nutrition Bulletin, 25(2),  141-144.
Sadeghzadeh, M., Khoshnevisasl, P. & Sadeghzadeh, S. (2017). “The relation between pica and iron deficiency in children in Zanjan, Islamic Republic of Iran: a case-control study”, Eastern Mediterranean Health Journal, 23(6), 404-407.
Traugott, Marianna T., Mitasha S.,  Des K. R. & Ruth, K. (2019). “Geophagy in India: a qualitative exploratory study on motivation and perception of female consumers”, Transactions of The Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene, 113(3), 123-130.