شیرین، شه‌بانویی در خوزستان و میان‌رودان یا شاه‌دختی در ارمنستان؟ (با نگاهی به تاریخ‌نگاری‌های ایرانی، سریانی، ارمنی و رومی)

قاسمی پور, قدرت

doi:10.22034/perlit.2022.48488.3199

شیرین، شه‌بانویی در خوزستان و میان‌رودان یا شاه‌دختی در ارمنستان؟ (با نگاهی به تاریخ‌نگاری‌های ایرانی، سریانی، ارمنی و رومی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

قدرت قاسمی پور

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران

10.22034/perlit.2022.48488.3199

چکیده

با توّجه به این‌که سیمای شیرین در منابعِ تاریخی با سیمای داستانیِ او تفاوت دارد، در این مقاله ابتدا به چگونگیِ جایگاه و موطن او در منابعِ کهنِ فارسی، سریانی، رومی و ارمنی پرداخته‌ایم؛ در منابعی همچون تاریخ بلعمی و شاه‌نامه، شیرینْ کنیز و محبوبۀ خسرو است و ذکری هم از موطن و اصالت او نیامده، امّا در منابعی دسته‌اوّل و هم‌روزگار با خسرو و شیرینِ تاریخی، همچون رویدادنامۀ سریانی، تاریخ سبئوس، تاریخ تئوفیلاکت سیموکاتا، شیرینْ اهلِ خوزستان و نواحیِ جنوبِ غربیِ ایران‌شهرِ عهدِ ساسانی یا میان‌رودان دانسته شده است. امّا این‌که چرا شیرین که در روایات تاریخی، اهلِ جنوبِ غرب ایران یا خوزستان بوده و در روایاتِ ناحیۀ اران، مبدّل به شاه‌دختی ارمنستانی شده، برخاسته از چند پیش‌زمینه و دلیلِ تاریخی دانسته‌ایم بدین قرار: 1) روایت‌پردازانِ این قصه خود اهلِ این ناحیه بوده‌اند و او را از آنِ خود کرده‌اند؛ 2) خسروپرویز در مقطعی تاریخی در بردع و آذربایجان به سر برده و خاطره‌اش در آن سامان باقی مانده؛ 3) شیرین خود از اهلِ نصارا و هم‌کیشِ ارمنیان بوده؛ 4) احتمال خلط و التباس بین مکانی به نام «بیت‌آرامایه» و «ارمن» و جایگزینی تبارِ ارمنی به جای تبارِ آرامی برای شیرین هم هست. بنابراین قصه‌پردازانِ اران و ارمن، برای هویت‌سازی و هم‌ذات‌پنداری او را بدانجا نقلِ مکان داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.22517979.1400.74.244.5.3

موضوعات

ادبیات غنایی و تعلیمی

عنوان مقاله [English]

Shirin a Queen in Khuzestan or a Princess in Armenia?

نویسنده [English]

Ghodrat Ghasemipour

Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Iran

چکیده [English]

با توّجه به این‌که سیمای شیرین در منابعِ تاریخی با سیمای داستانیِ او تفاوت دارد، در این مقاله ابتدا به چگونگیِ جایگاه و موطن او در منابعِ کهنِ فارسی، سریانی، رومی و ارمنی پرداخته‌ایم؛ در منابعی همچون تاریخ بلعمی و شاه‌نامه، شیرینْ کنیز و محبوبۀ خسرو است و ذکری هم از موطن و اصالت او نیامده، امّا در منابعی دسته‌اوّل و هم‌روزگار با خسرو و شیرینِ تاریخی، همچون رویدادنامۀ سریانی، تاریخ سبئوس، تاریخ تئوفیلاکت سیموکاتا، شیرینْ اهلِ خوزستان و نواحیِ جنوبِ غربیِ ایران‌شهرِ عهدِ ساسانی یا میان‌رودان دانسته شده است. امّا این‌که چرا شیرین که در روایات تاریخی، اهلِ جنوبِ غرب ایران یا خوزستان بوده و در روایاتِ ناحیۀ اران، مبدّل به شاه‌دختی ارمنستانی شده، برخاسته از چند پیش‌زمینه و دلیلِ تاریخی دانسته‌ایم بدین قرار: 1) روایت‌پردازانِ این قصه خود اهلِ این ناحیه بوده‌اند و او را از آنِ خود کرده‌اند؛ 2) بینِ ایران و ارمنستان در ادوارِ تاریخیِ باستانی، با وجود کشاکش‌های گوناگون و دخالت‌های رومِ شرقی، روابط و مناسباتِ فرهنگیِ فراوانی وجود داشته؛ 3)

کلیدواژه‌ها [English]

Shirin
Hkousro
Nizami
Khuzestan
Armenia

مراجع

ابن‌بلخی (1385)، فارس‌نامه، تصحیح و تحشیۀ گای لسترنج و رینولد نیکلسون، انتشارات اساطیر: تهران.
بصاری، طلعت (1350)، چهرۀ شیرین، انتشارت دانشگاه جندی‌شاپور: اهواز
بلعمی، ابوعلی محمّدبن محمّد (1353)، تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، زوّار: تهران.
پاسدرماجیان، هراند (1377)، تاریخ ارمنستان، چاپ دوم، انتشارت زرین: تهران.
پاک‌دل، مسعود و حسینی کازرونی، سید احمد (1393)، «بررسیِ زادگاه شیرین»، فصل‌نامۀ تحقیقاتِ تعلیمی و غنایی زبان و ادبیات فارسی، بهار، شمارۀ نوزدهم، صص 116-97.
تامسون، آر.دبلیو (1396)، (مترجمِ انگلیسی و مقدمه‌نویسِ انگلیسی)، تاریخ سبئوس، ترجمه و مقابله با نسخۀ رابرت پتورسیان، ترجمۀ فارسی محمود فاضلی بیرجندی، انتشارت ققنوس: تهران.
جلیلیان، شهرام (1396)، تاریخ تحولاتِ سیاسیِ ساسانیان، سمت: تهران.
دادور، نغمه (1390)، «شیرین، واقعیتی تاریخی یا اسطوره‌ای»، پژوهش‌های ادبی، بهار و تابستان، شمارۀ 31 و 32، صص 96-81.
دریایی، تورج (1392)، شاهنشاهی ایرانی، پیروزی عرب‌ها و فرجام‌شناختی زرتشتی، ترجمۀ شهرام جلیلیان، انتشارت توس: تهران.
رویدادنامۀ سریانی موسوم به رویدادنامۀ خوزستان، روایتی از آخرین سال‌های پادشاهی ساسانی (1395)، ترجمه
و تعلیقات خداد رضاخانی و سجاد امیری باوندپور، نشر حکمتِ سینا: تهران.
زرّین‌کوب، عبدالحسین (1396)، تاریخ مردم ایران، ایران قبل از اسلام، چاپ هفدهم، انتشارات امیرکبیر: تهران
زرّین‌کوب، عبدالحسین (1398)، روزگاران، چاپ هفدهم، انتشارت سخن: تهران.
زرّین‌کوب، عبدالحسین (1374)، پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، چاپِ دوم، انتشارات سخن: تهران.
سبئوس (1396)، تاریخ سبئوس، ترجمۀ آر.دبلیو تامسون و مقابله با نسخۀ رابرت پتورسیان، ترجمۀ فارسی محمود فاضلی بیرجندی، انتشارت ققنوس: تهران.
سیموکاتا، تئوفیلاکت (1397)، تاریخ ایران و روم باستان، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی، کتابِ سده: تهران.
شاپورشهبازی، علی‌رضا (1389)، تاریخ ساسانیان، ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، ترجمه و تحقیق و تعلیقات از شاپورشهبازی، مرکز نشر دانشگاهی: تهران.
فردوسی، ابوالقاسم (1393)، شاهنامه، ، دفتر هششم، چاپ پنجم، به کوششِ جلال خالقی مطلق، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی): تهران.
نظامی، الیاس بن یوسف (1378)، خسرو و شیرین، با تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، نشر قطره: تهران.
Evagrius Scholasticus (2000) The Ecclesiastical History of Evagrius Scholasticus, translated with an introduction by Michael Whitby, Liverpool University Press: Liverpool.
Geybullayeva, Rahilya (2020), “Identities of Nizami’s Heroes in Modern Interpretation: Following the Traces of Shirin’s Character” in: The interpretation of Nizami’s Cultural Heritage in the Contemporary Period, Rahilya Geybullayeva & Christine van Ruymbeke (eds.) Peter Lang: Berlin.
Morony, Michael, “BĒṮ ĀRAMAYĒ” in Encyclopædia Iranica [accessed September 2021]
Orsatti, Paola , “Khosrow o Šhirin”, inEncyclopædia Iranica, [accessed September 2021]
http://dx.doi.org/10.22034/perlit.2022.48488.3199