نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد دانشگاه فردوسی مشهد دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکدۀ ادبیات، گروه زبان و ادبیات فارسی، مشهد.ایران

چکیده

تا امروز، تصوّر عمدۀ پژوهش‌گران بر این بوده که طومارهای نقّالی، ریشه در سنّت شفاهی دارند و روایات آنها سینه به سینه نقل شده و به ما رسیده است. به نظر می‌رسد که این تلقّی، گویای همۀ واقعیّت نیست؛ چه اینکه بسیاری از روایات این متون را می‌توان در منابع کهن و حتّی پیش از شاهنامۀ فردوسی، بازجست. مضاف بر اینکه سندی برای اثبات پیوستگی زنجیرۀ نقل شفاهی این روایات در دست نیست و شواهد، عموماً خلاف آن را نشان می‌دهد. این تحقیق، با جست‌وجو در منابع کهن حماسی مکتوب، و مقایسۀ روایات طومار زریری با آنها، نشان می‌دهد که زریری در روایت داستان‌های مشترک طومار خود با شاهنامۀ فردوسی، شش منبع عمده و مکتوب در دست داشته است: 1- شاهنامۀ فردوسی؛ 2- روایات شاهنامه‌های پیش از فردوسی (با واسطه)؛ 3- متون تاریخی قدیم و جدید؛ 4- منظومه‌های حماسی؛ 5- چند داستان بدیع که عموماً در سرزمین هند به وجود آمده بودند و خود منبع مکتوب داشتند؛ و 6- مجموعه‌ای از طومارهای مکتوب که زریری برای تألیف طومار خود، گرد آورده بود. بر این اساس، باید در شفاهی‌دانستن مطلق منابع و واسطه‌های روایات این طومار در داستان‌های مشترک با شاهنامۀ فردوسی، تردید کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The study of Sources in the same Stories of Shahname Naqalan and Ferdowsi's Shahname

نویسندگان [English]

  • Kamran Arzhangi 1
  • mohammadjafar yahaghi 2

2 Persian literature professor Ferdowsi University of Mashhad, Faculty of Literature, Persian literature group. Mashhad.Iran

چکیده [English]

Until today, Most scholars consider these scrolls as rooted in oral tradition and belonging to oral literature. The present thesis will argue against this position and will present evidence to support this opposition. It appears that these prose Shāhnāmehs (Tūmārs) relied on ancient sources. In addition, there is no document to prove the continuity of the chain of oral narration of these narrations. This paper, by searching in ancient written epic sources, and compare them to Zariri’s narrations, indicate that Zariri, had six major and written sources in narrating the stories of his scroll: (1) Ferdowsi’s Shāhnāmeh. (2) Pre-Ferdowsi Shāhnāmehs-- directly or indirectly. (3) Early historical sources. (4) Epic poems. (5) Interesting narratives of adjacent countries and regions. (6) a collection of written sources that Zariri had collected to write his scroll. Accordingly, it is necessary to doubt the absolute knowledge of the sources and intermediaries of the narrations of this scroll in the stories which is shared with Ferdowsi’s Shahnameh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Oral epic
  • written sources
  • Shahnameh
  • narrative scroll
  • Zariri
-         اوستا. (1385)، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، چاپ دهم، تهران: مروارید.
-         آیدنلو، سجّاد. (1394)، «برخی روایات نقّالی و شفاهی در ملحقات نسخ و چاپ‌های شاهنامه»، دوفصلنامۀ فرهنگ و ادبیّات عامه، سال 3، شمارۀ 5، ص 100- 50.
-         ابن بلخی. (1363)، فارسنامه، تصحیح لیسترانچ گای و رینولد الن نیکلسون، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
-         ابن اثیر، عزّالدّین ابوالحسن علی‌بن محمّد. (1383)، تاریخ کامل، ترجمۀ محمّدحسین روحانی، چاپ اوّل، تهران: اساطیر.
-         ارژنگی، کامران. (1398)، الف، «خواجه نظام‌الملک طوسی و شاهنامه»، بیهق‌نامه، سال دوم، شمارۀ پنجم، تابستان، صص 86- 79.
-         ارژنگی، کامران. (1398)، ب، «شهریاری از دیار هند و سند: نکاتی دربارۀ منظومۀ حماسی شهریارنامه»، فصلنامۀ نقد کتاب ادبیّات و هنر، سال دوم، شمارۀ 7و 8، صص 192- 177.
-         ارژنگی، کامران. (1398)، ج، «حکیم اسدی، سرایندۀ شاهنامۀ اسدی و منظومۀ کُک کوهزاد»، جشن‌نامۀ دکتر محمود مدبّری، به کوشش نجمه حسینی سروری، علی جهانشاهی افشار و منوچهر فروزنده‌فرد، صص 45- 29.
-         ارژنگی، کامران و محمّدجعفر یاحقّی. (1398)، «خاقانی شروانی در شعر خود از روایت کدام شاهنامه بهره برده است؟»، پژوهشنامه ادب حماسی، سال پانزدهم، شماره اوّل، پیاپی 27، بهار و تابستان، صص 73- 37.
-         اسدی طوسی، ابونصر علی‌بن احمد. (1354)، گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، چاپ دوم، تهران: طهوری.
-         افشاری، مهران. (1390)، مقدّمه بر طومار نقّالی شاهنامه، به کوشش سجّاد آیدنلو، چاپ اول، تبریز: به‌نگار.
-         اکبری‌مفاخر، آرش. (1395)، مقدّمه بر رزمنامۀ کنیزک، چاپ نخست، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
-         انجوی‌شیرازی، سیّدابوالقاسم. (1363)، فردوسی‌نامه، چاپ دوم، تهران: علمی.
-         ایرانشان‌بن ابی‌الخیر. (1377)، کوش‌نامه، تصحیح جلال متینی، چاپ نخست، تهران: علمی.
-         ایرانشاه‌بن ابی‌الخیر. (1370)، بهمن‌نامه، تصحیح رحیم عفیفی، چاپ نخست، تهران: علمی وفرهنگی.
-         بلعمی، ابوعلی. (1392)، تاریخنامۀ طبری، تصحیح محمّد روشن، چاپ پنجم، تهران: سروش.
-         بناکتی، فخرالدّین ابوسلیمان داودبن تاج‌الدّین ابوالفضل محمّدبن محمّدبن داود. (1348)، تاریخ بناکتی، به کوشش جعفر شعار، چاپ نخست، تهران: سلسلۀ انتشارات انجمن آثار ملّی.
-         بنداری، فتح‌بن علی. (1970)، الشاهنامه، قارنها بأصل الفارسیّ، و أکمل ترجمتها فی المواضع، و صححها و علّق علیها، و قدّم لها عبدالوهاب عزام، اُعید طَبعُهُ بالاُفسِتِ فی ‌طِهران.
-         بنداری، فتح‌بن علی. (1382)، شاهنامه، ترجمۀ عبدالمحمّد آیتی، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-         بهار، محمّدتقی. (1345)، فردوسی‌نامه، به کوشش محمّد گلبن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-         تاریخ سیستان. (1352)، تصحیح ملک‌الشعرای بهار، چاپ دوم، تهران: مؤسّسۀ خاور.
-         تبریزی، احمد. (1397)، شهنشاهنامه، به کوشش مهشید گوهری کاخکی و جواد راشکی علی‌آبادی، چاپ نخست، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
-         تفضّلی، احمد. (1355)، «سوورای جمشید و سوورای ضحّاک»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال بیست و سوم، زمستان، ص 50- 48.
-         تفضلی، احمد. (1397)، تصحیح و ترجمۀ سوتکر و ورشت مانسرنسک از دینکرد نهم، به کوشش ژاله آموزگار، چاپ نخست، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
-         تقی‌زاده، سیّدحسن. (1390)، مقالات تقی‌زاده (جلد ششم) فردوسی و شاهنامۀ او، زیر نظر ایرج افشار، به کوشش پژمان فیروزبخش، چاپ اوّل، تهران: توس.
-         ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌بن محمّدبن اسماعیل. (1900)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تصحیح و ترجمۀ (به فرانسه) هرمان زتنبرگ، پاریس: مطبعه ملی.
-         ثعالبی، ابومنصور عبدالملکبن محمدبن اسماعیل. (1385)، شاهنامه ثعالبی در شرح احوال سلاطین ایران، ترجمه محمود هدایت، تهران: اساطیر، چاپ اول.
-         جعفری قنواتی، محمّد. (1396)، «شاهنامۀ نقّالان: داستان‌های پهلوانی ایرانیان در زنجیره‌ای از روایت‌های سینه‌به‌سینه و سنّتی»، نقد کتاب ادبیّات، دورۀ 3، شمارۀ 12، ص 50- 27.
-         حریری، ناصر. (1366)، هنر و ادبیّات امروز، گفت و شنودی با پرویز ناتل خانلری و سیمین دانشور، بابل: کتابسرای بابل.
-         حسن‌بن محمّد قمی. (1361)، تاریخ قم، ترجمۀ حسن‌بن علی‌بن عبدالملک قمی، به کوشش محمّدرضا انصاری قمی، چاپ نخست، تهران: توس.
-         حمزه‌بن حسن اصفهانی. (1346)، تاریخ پیامبران و پادشاهان (سنی ملوک‌الأرض و الأنبیاء)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-         خالقی‌مطلق، جلال. (1386)، «از شاهنامه تا خدای‌نامه: جستاری دربارۀ مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه»، نامۀ باستان، سال 7، شمارۀ 2-1، پیاپی 13و 14، صص 119- 3.
-         خطیبی، ابوالفضل. (1397)، «آیا روایت جشن سده در شاهنامه الحاقی است؟»، نامۀ فرهنگستان، دورۀ شانزدهم، شمارۀ 3، پیاپی 63، صص 152- 131.
-         دینوری، ابوحنیفه احمدبن داوود. (1364)، اخبار الطّوال، ترجمۀ مهدوی دامغانی، چاپ اول، تهران: نشر نی.
-         زریری اصفهانی، مرشد عبّاس. (1396)، شاهنامۀ نقّالان، ویرایش جلیل دوستخواه، چاپ نخست، تهران: ققنوس.
-         زرّین‌قبانامه. (1393)، به کوشش سجّاد آیدنلو، چاپ نخست، تهران: سخن.
-         سیستانی، ملک‌شاه حسین. (1344)، احیاءالملوک، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمۀ و نشر کتاب.
-         شهمردان‌بن ابی‌الخیر. (1362)، نزهت‌نامۀ علائی، به کوشش فرهنگ جهان‌پور، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-         صفری آق‌قلعه، علی. (1387)، مقدّمه بر تحفه‌العراقین، چاپ نخست، تهران: میراث مکتوب.
-         طبری، محمّدبن جریر. (1375)، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران: اساطیر.
-         طومار جامع نقّالی شاهنامه. (1396)، کتابت محمّدشریف نایگلی، به کوشش فرزاد قائمی، چاپ نخست، مشهد: به‌نشر.
-         طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381)، به کوشش مصطفی سعیدی و احمد هاشمی، چاپ نخست، تهران: خوش‌نگار.
-         طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. (1374)، به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، چاپ اوّل، تهران: دنیای کتاب.
-         طومار نقّالی شاهنامه. (1390)، به کوشش سجّاد آیدنلو، چاپ اول، تبریز: به‌نگار.
-         طومار هفت‌لشکر. (1377)، تصحیح مهران افشاری و مهدی مداینی، چاپ اوّل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-         علوی‌مقدّم، محمّد و حسین کی‌خسروی. (1395)، «تحلیل تطبیقی داستان ضحّاک بر اساس روایت کوش‌نامه»، مطالعات نظریه و انواع ادبی، سال اوّل، شمارۀ 2، ص 7-20.
-         غفوری، رضا. (1394)، هفت منظومۀ حماسی، تهران: میراث مکتوب، چاپ اوّل.
-         فردوسی، ابوالقاسم. (1379)، شاهنامه همراه با خمسۀ نظامی، با مقدّمۀ فتح‌الله مجتبایی، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
-         فردوسی، ابوالقاسم. (1393)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، چاپ پنجم، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
-         قبادیانی، ناصرخسر. (1393)، دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، چاپ اوّل، تهران: دانشگاه تهران.
-         قزوینی، یحیی‌بن عبداللطیف. (1386)، لبّ‌لتّواریخ، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-         کارنامۀ اردشیر بابکان. (1329)، به اهتمام محمّدجواد مشکور، تهران: کتابفروشی و چاپخانۀ دانش.
-         کامشاد، حسن. (1387)، حدیث نفس، چاپ اوّل، تهران: نی.
-         گردیزی، ابوسعید عبدالحیّ‌بن ضحّاک ابن محمود. (1384)، زین‌الأخبار،  به اهتمام رحیم رضازادۀ ملک، چاپ اوّل: انجمن آثار و مفاخر
-         مجمل‌التّواریخ و القصص. (1318)، به کوشش محمّدتقی بهار، تهران: چاپ‌خانۀ کلاله خاور.
-         محجوب، محمّدجعفر. (1374)، «تحوّل نقّالی و قصّه‌خوانی، تربیّت قصّه‌خوانان و طومارهای نقّالی (قسمت دوم)»، هنر و معماری، سینما تئاتر، شمارۀ 7، صص 87- 80.
-         مستوفی، حمدالله. (1377)، ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی مورّخ 807 هجری در کتابخانۀ بریتانیا)، تهران و وین: مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
-         مستوفی، حمدالله. (1387)، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
-        مستوفی، حمدالله. (1387)، نزهه‌القلوب، تصحیح گای لیسترانج، تهران: اساطیر.
-         منهاج‌سراج، عثمان‌بن محمّد. (1342)، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، چاپ دوم، کابل: پوهنی مطبعه.
-         نثر نقّالی شاهنامه. (1397)، تصحیح رضا غفوری، چاپ نخست، تهران: آروَن.
-         نوری‌اژدری. (1381)، غازان‌نامۀ منظوم، تصحیح محمود مدبّری، چاپ نخست، تهران: بنیاد موقوفات افشار.