شهِ نوذری در روایات ملی (طوس در اسطوره، حماسه و تاریخ)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، جیرفت، ایران.

3 دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.

چکیده

روایات طوس، پهلوان و شاه‌زادۀ نوذری، از روزگار اوستا تا دوران تدوین متون تاریخی و حماسۀ ملی ایران، دست‌خوش دگرگونی‌های بسیاری شده است. طوس که در اوستا، پهلوانی نام‌آور و یلی جنگ‌جو معرفی شده، در شاهنامۀ فردوسی شاه‌زاده‌ای است که از پادشاهی دور مانده و به بی‌خردی و سبک‌سری شهره شده است. این دوگانگی شخصیتی می‌تواند برآمده از تفاوت‌هایی باشد که در روایات خاندان نوذر دیده می‌شود. شرح فردوسی از روایات نوذریان با متون پیش و پس از شاهنامه تفاوت‌های بسیاری دارد. کردارهای گوناگون شخصیت‌های اسطوره‌ای-حماسی در حوزۀ تغییرات ناشی از سیر اسطوره، فرایند تکامل حماسه و نیز اختلاف روایات قابل بررسی است. در این پژوهش با بررسی روایاتِ مربوط به طوس (از اوستا تا متن‌های تاریخی)، تصویر روشن‌تری از او ارائه و دربارۀ تغییرات کار و کردار طوس در گذار از اسطوره به حماسه و دلایل این دگرگونی بحث شده است.
کلیدواژه: طوس، شاهنامه، اسطوره، حماسه، متون تاریخی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Nozarian Shah in the National Narratives (Tus in Myth, Epic and History)

نویسندگان [English]

  • Mohammadjafar Yahaghi 1
  • Hamid Tabasi 2
  • Azam Mohammadi Shakoori 3
1 Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Islamic Azad University Jiroft, Jiroft, Iran
3 Ph.D Condition, Department of Persian Language And Literature, Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

The narratives of Tus, the hero and the prince of Nozar, have undergone many changes from the Avestan era to the period of compiling historical and national epic texts of Iran. Tus, who is introduced in the Avesta as a renowned hero and warrior, is a prince in Ferdowsi’s Shahnameh who is far from the kingship and is famous for his folly and frivolity. This duality of personality may stem from the differences that are seen in the narratives of the Nozar family. Ferdowsi’s description of the Nozarian narratives differs greatly from the texts before and after the Shahnameh. The various actions of the mythical-epic characters in the realm of changes resulting from the course of myth, the process of epic evolution and also the difference of narratives are worth examining. In this research, by examining the narratives related to Tus (from the Avesta to the historical texts), a clearer picture of him is presented and the changes in Tus’s work and behavior in the transition from myth to epic and the reasons for this transformation are discussed.

Keywords: Tus, Nozarians, narratology, myth, epic, Shahnameh, historical texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tus. Shahnamah
  • myth
  • epic
  • history
آموزگار، ژاله. (1393). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.
آیدنلو، سجاد. (1385). «ارتباط اسطوره و حماسه بر پایۀ شاهنامه و منابع ایرانی». مجلۀ مطالعات ایرانی. شمارۀ 10. صص 32-1.
آیدنلو، سجاد. (1390). دفتر خسروان. تهران: سخن.
آیدنلو، سجاد. (1391). طومار نقالی شاهنامه. تهران: به‌نگار.
ابن‌اسفندیار. (1386). تاریخ طبرستان. به‌تصحیح عباس اقبال. تهران: کلالۀ خاور.
ابن اثیر، عزالدین. (1370). تاریخ کامل. برگردان سیدمحمدحسین روحانی. تهران: اساطیر.
ابن بلخی. (1384). فارسنامه. به تصحیح گای لسترانج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: اساطیر.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1369). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. تهران: چاپ دستان.
اصفهانی، حمزه بن حسن. (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: انشارات بنیاد فرهنگ ایران.
افشاری، مهران؛ مداینی، مهدی. (1377). هفت‌لشکر (طومار جامع نقالان). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اسلامی.
امیدسالار، محمود. (1399). بوطیقا و سیاست در شاهنامه. ترجمۀ فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی. تهران: سخن.
بهار، ملک‌الشعرا. (1318). مجمل‌التواریخ و القصص. به‌همت محمد رمضانی. تهران: کلالۀ خاور.
بلعمی، ابوعلی. (1353). تاریخ بلعمی. به‌تصحیح محمدتقی بهار. به‌کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: زوار.
بهزادی، رقیه. (1388). بندهشن هندی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پورداود، ابراهیم. (1307). ادبیات مزدیسنا، یشت‌ها. بمبئی: انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی.
پورداود، ابراهیم. (2535). فرهنگ ایران باستان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد. (1354). مینوی خرد. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
تفضلی، احمد. (؟). دینکرد نهم. تصحیح و ترجمه. تهران. دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به‌کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.
ثاقب‌فر، مرتضی. (1349). «سوگنامۀ فرود». جهان نو. سال 26. صص 26-12.
ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل. (1368). تاریخ ثعالبی. پیشگفتار و ترجمۀ محمد فضائلی. تهران: نشر نقره.
جلیلیان، شهرام. (1388). شهرستان های ایران. با آوانویسی، ترجمۀ فارسی و یادداشت‌های تورج دریایی. تهران: توس.
جیحونی، مصطفی. (1381). حماسه‌آفرینان شاهنامه. اصفهان: شاهنامه‌پژوهی.
حسینی قزوینی، شرف‌الدین فضل الله. (1383). المعجم فی آثار ملوک العجم. به‌کوشش احمد فتوحی‌نسب. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
خالقی مطلق، جلال. (1389). یادداشت‌های شاهنامه. جلد دوم. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
خطیبی، ابوالفضل. (1393). «اشکانیان در حماسۀ ملی». تاریخ جامع ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
خوارزمی، محمدبن احمد. (1362). مفاتیح‌العلوم. به‌تصحیح حسین خدیو جم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دادگی، فرنبع. (1369). بندهشن. به‌تصحیح مهرداد بهار. تهران: توس.
دانشنامۀ دانش‌گستر. (1389). زیر نظر علی رامین، کامران فانی، محمدعلی سادات. تهران: موسسۀ علمی-فرهنگی دانش‌گستر.
دایره‌المعارف فارسی. (1356). به‌سرپرستی عبدالحسین مصاحب. تهران: فرانکلین.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
دینوری، ابوحنیفه داوود. (1364). اخبارالطوال. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی.
رازی، شهمردان بن ابی‌الخیر. (1362). نزهت‌نامه علائی. به‌تصحیح فرهنگ جهانپور. موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
راشد محصل، محمد تقی. (1364). «بی‌مرگان و فرشکردکرداران». فروهر. شمارۀ 5 و 6. صص 26-20.
راشد محصل، محمد تقی. (1385). وزیدگی‌های زادسپرم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رستگارفسایی، منصور. (1379). فرهنگ نام‌های شاهنامه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رواقی، علی. (1390). فرهنگ شاهنامه. تهران: موسسۀ تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن (فرهنگستان هنر).
سرکاراتی، بهمن. (1357). «بنیان اساطیری حماسۀ ملی ایران». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز. صص 61-1.
شریفی، محمد. (1387). فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: معین.
شهیدی مازندرانی، حسین. (1377). فرهنگ شاهنامه (نام کسان و جای‌ها). نیشابور: نشر بلخ.
صداقت‌نژاد، جمشید. (1374). طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. تهران: دنیای کتاب.
صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.
عادل، محمدرضا. (1372). فرهنگ جامع نام‌های شاهنامه. تهران: نشر صدوق.
عبدی، محمدرضا و عبدالله واثق عباسی. (1396). «طوس زرینه‌کفش». پژوهشنامۀ ادب حماسی. شمارۀ 23. صص 113-89.
طبری، محمدبن جریر. (1375). تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به‌کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: انتشارات.
قلی‌زاده، خسرو. (1388). «اسب در اساطیر هند و اروپایی». مجلۀ مطالعات ایرانی. شمارۀ 16. صص 232-199.
قلی‌زاده، خسرو. (1387). فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایۀ متون پهلوی. تهران: نشر کتاب پارسه.
کزازی، میرجلال‌الدین. (1390). نامۀ باستان. تهران: سمت.
کریستن‌سن، آرتور. (1381). کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌الله صفا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کوروجی کویاجی، جهانگیر. (1399). بنیادهای اسطوره و حماسه‌ی ایران. تهران: آگه.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک. (1363). زین‌الاخبار. به‌تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
منتظری، سید سعیدرضا. (1400). صد در نثر سد در بندهشن. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مولایی، چنگیز. (1392). آبان‌یشت (سرود اوستایی در ستایش اردوی‌سور اناهید). تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
مولایی، چنگیز. (1397). «از آرایش بندگی گشته­ای، (توضیحی دربارۀ مفهوم اصطلاحی «بنده» و «بندگی» در تفکرات ایرانیان باستان و بازتاب آن در شاهنامۀ فردوسی). زمانی میاسای از آموختن (مجموعه مقالات همایش ملّی شاهنامه و تعلیم و تربیت). به‌کوشش دکتر سیدعلی کرامتی‌مقدّم. مشهد. ص 341-333.
میرفخرایی، مهشید. (1367). روایت پهلوی. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مسعودی، علی بن حسین. (1382). مروج‌الذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مسعودی، علی بن حسین. (1349). التنبیه و الاشراف. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مسکویه رازی، ابوعلی احمد بن محمد. (1376). تجارب‌الامم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: توس.
مقدسی، مطهربن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ. مقدمه، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه.
نظری فارسانی، محسن. (1397). کتاب هشتم دینکرد. آوانویسی، ترجمه، یادداشت‌‌ها و واژه‌نامه. تهران: فروهر.
نیبرگ، هنریک ساموئل. (1383). دین‌های ایران باستان. ترجمۀ سیف‌الدین نجم‌آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
ولف، فریتس. (1377). فرهنگ شاهنامه. تهران: اساطیر.
یاحقی، محمدجعفر. (1391). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
یاحقی، محمدجعفر. (1397). «طوس». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به‌سرپرستی اسماعیل سعادت. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری انتشارات سخن.
یعقوبی، احمدبن اسحاق. (1382). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Bartholomae, C. (1904). Altiranisches Wörterbuch. Strassburg.
Bivar, A. D. H. (1983). The political history of Iran under the Arsacids. In E. Yarshater (Ed.), The Cambridge history of Iran (Vol. III/1, pp. 21–99). Cambridge University Press.
Mayrhofer, M. (1979). Iranisches Personennamenbuch (Vol. 1). Wien.
Reichelt, H. (1911). Avesta Reader. Strassburg.
Stiker, J. H. (2000). A history of disability (W. Sayers, Trans.). University of Michigan Pres