تاریخ دریافت: 22 آذر 1391،
تاریخ بازنگری: 24 اردیبهشت 1393،
تاریخ پذیرش: 08 آذر 1392
چکیده
از پربسامدترین موضوعات مطرح در دیوان حافظ، تقابل برخی عناوین و اصطلاحات و شخصیت‌ها است که حافظ به روشهای گوناگون با آنها مضمون‌آفرینی میکند. او در این مسیر، از تأمّل برانگیزترین بازی، یعنی شطرنج نیز برای تبیین چنین تقابلهایی، بهره میبرد. یکی از ابیات درخور تأمل از این دست، بیتِ «تا چه بـازی رخ نمـاید بیدقی خواهیم راند / عرصة شطرنج رندان را مجال شاه نیست»، است.
با نگاهی مختصر به شرحهای دیوان حافظ روشن میشود که «هر کسی از ظن خود» دربارة این بیت بحث‌برانگیز اظهار نظر کرده است و اغلب حافظ‌پژوهان، بیت را از منظر بازی شطرنج و موقعیت مهرههای آن مورد مداقّه قرار ندادهاند. این مقاله نخست، در پی اثبات این موضوع است که ارادۀ ذهنی خواجه از ایراد «رخ» و «بیدق» با توجه به ایهام تناسب و استخدام در واژة «شاه»، همان «زاهد» و «سالک» است. در مرحله بعد نیز بررسی شرحهای معتبر دربارة بیت مطمح نظر خواهد بود.
ابتدای صفحه